Språk

Magdalena Agdestein og Norunn Askeland

Ikkje sjeldan finn vi metaforen «å sovne stille inn» for å døy. For nokre år sidan skreiv forfattaren og musikaren Kjetil Bjørnstad ein oppsiktsvekkjande kronikk om døden til sin eigen far. I dødsannonsen stod det at faren sovna stille inn. Det stod ikkje at faren både svalt og tørsta i hel, slik Bjørnstad meinte tilfellet var. Bjørnstad var kritisk til helsetenesta, til manglande informasjon, omsorg og mat og drikke til den døyande far sin, og han peika på at metaforen «å sovne stille inn» er ein talemåte som kan tene til å dekkje over og pynte på dei urovekkande sidene ved døden.

I vår kultur er det vanleg å snakke om døden som avskil, at den døde har forlate oss eller gått frå oss. Nokre gongar seier vi også at vi skal møtast igjen, etter døden. Døden som reise er ein metafor som fins i mest alle kulturar, men reisemetaforane kan vere ulike alt etter kva kultur vi er i, og kva måte vi reiser på.

I gresk mytologi er overgangen frå liv til død framstilt som ei båtreise der ferjemannen Karon fraktar den avdøde over elva Styx, som skil jorda frå underverda. På norsk har vi uttrykka siste seilas, siste reis og kaste loss, uttrykk som viser Noreg som sjøfartsnasjon.

I arabisk kultur er det vanleg å beskrive døden som ein svart kamel som ein gong vil knele framfor kvarmanns dør. For å forstå metaforen må vi vite at ein kamel kneler når han skal få ein ryttar på ryggen. Kamelen er altså komen for å hente nokon og bere vedkommande bort. Denne metaforen er framand og ukjend for oss i vår vestlege kultur, men han byggjer likevel på den velkjende metaforen om døden som reise.

Også livet blir metaforisk forstått som ei reise. Den russiske forfattaren Lev Tolstoj såg på livet som ei togreise mot døden: «Gløym ikkje at du alltid er i bevegelse. Du sit ikkje heime i huset ditt, du sit på eit tog som fraktar deg til døden.» Eit anna eksempel frå Tolstoj er: «Vi er alle passasjerar på livets veg. Nokre stig på. Andre går av.»

Men døden kan også forståast som hardt arbeid. Wenche Mühleisens bok Jeg skulle ha løftet deg varsomt over (2010) handlar om den siste tida til mor hennar som døydde av lungekreft. I boka er døden framstilt som ein tre dagars hard kamp: «Du ble kvalt levende før du døde. Dette er den siste stillingen du ufrivillig foldet deg inn i før tyngdekraften endegyldig la seg over deg i enkesengen.» Her er døden nærmast framstilt som ein mordar og valdtektsmann. Og det kjem fleire metaforar, blant anna om korleis lukta av lik står som ein vegg rundt den døde: «Døden er platt og konkret. Lik- og avføringsstanken står stofflig stille rundt meg. Det er over.» Bokas tittel er eit ønske om å fri mor si frå den gruelege døden.

Dei vanlege metaforane for døden kan bidra til å skape urealistiske forventningar, slik for eksempel Marianne Martinsen skriv om i boka Selveiersanger frå 2021. Her kan vi lese om korleis hovudpersonen Tonje, på veg til mora sitt dødsleie, hadde sett for seg ei stille stund åleine med mor si, at ho skulle lukke auga hennar, falde hendene hennar oppå dyna og kysse panna hennar farvel. Dødsleiet vart langt frå fredfullt, men tvert om prega av smerter og uro.

Omtale av døden i skjønnlitteratur er mellom anna henta frå Lisbeth Thoresens forskingsartikkel «En stille stund med mor – dødsleiet i nyere norsk skjønnlitteratur». Her kjem det fram at dei litterære framstillingane av dødsleiet utfordrar førestillingane om ein lett og roleg død, slik også Simone de Beauvoir i si tid utfordra den franske offentlegheita med pamfletten En lett og rolig død (2000).

I skjønnlitteraturen viser døden seg meir som einsamt og hardt arbeid enn roleg søvn. I dei undersøkte romanane, frå perioden 2002–2021, blir døden framstilt som ei avslutta reise. Der er det ikkje snakk om ei reise til ein annan stad, eller til eit møte med sine kjære i eit liv etter døden, som i daglegspråket. Men døden kan uansett opptre i mange forkledningar, slik som reise, søvn og hardt arbeid, avhengig av kultur og individuell erfaring.

Magdalena Agdestein og Norunn Askeland har skrive boka Metaforer – Hva, hvor og hvorfor? (2019).