Språk

Johannes A. Nymark

Mange stader rundt om i verda er foreldre opptekne av at ungane deira skal læra seg engelsk, som dei ser på som innfallsporten til høgre studium og godt betalt arbeid.

Somme meiner at det eksisterer ein internasjonal lobby som arbeider for å fremja engelsk i kommunikasjon mellom personar, bedrifter, internasjonale organisasjonar og land. Også her til lands kan ein merka ein sterk tendens i retning av at til dømes forsking og undervisning på høgre utdanningsinstitusjonar skal gå føre seg på engelsk.

Hadde språk ikkje vore anna enn effektiv kommunikasjon, ville dei store verdsspråka hatt lett spel. Men verdsspråk kjem og går, og små språk kan overleva. Trass i undertrykking og sensur held folk fram med å snakka sine språk, slik tilfellet var med baskisk, galisisk og katalansk under Franco-diktaturet (1939–1975) i Spania.

I fleire hundreår har katalansk profilert seg i høve til spansk, og i alle fall frå 1800-talet av har Barcelona vore inngangsport for modernitet, i motsetnad til eit Madrid, som har skoda bakover til Spania si stordomstid frå 1500-talet. Katalansk blei språket til ein moderne region samstundes som det stod fram som uttrykksforma til det motkulturelle i høve til maktspråket spansk med hovudsete i Madrid. Tilhøvet mellom spansk makt og katalansk motkultur minner faktisk om det tilsvarande i vårt eige land mellom maktmålet bokmål og det motkulturelle nynorsk.

I fleire periodar har katalansk vore språket til den katalanske eliten, noko som gjorde at mange spansktalande immigrantar ville at ungane deira lærte seg katalansk, slik at dei kunne stiga sosialt og bli integrerte i den katalanske kulturelle og sosioøkonomiske eliten. Noko liknande har ein kunna observera i den kanadiske provinsen Quebec, der fransk alt lenge har vore elitespråket, tilmed for dei med engelsk som morsmål.

Urfolksspråket guaraní er majoritetsspråk i Paraguay, men blir like fullt handsama som eit minoritetsspråk i høve til spansk. Guaraní er òg eit døme på at det kan vera viktig å kunna anna enn maktspråk. Då fugleinfluensaen kom til Paraguay var det om å gjera å få ut informasjon på urfolksspråket til alle dei som berre meistra dette språket. «For oss er guaraní eit spørsmål om menneskerettar og ikkje berre identitet», seier språkaktivistar i Paraguay. Som med guaraní, er det med mange andre regional- og minoritetsspråk rundt om i verda.

Det finst òg viktige ting vi kan læra av andre språk. I Sør-Amerika snakkar ein om Pacha Mama, «moder jord» eller òg «moder univers». «Det som skjer med jorda, det skjer med oss», seier dei. Ein kan ikkje anna enn undrast over slike utsegner når ein opplever dei øydeleggingane som menneske, spesielt i Vesten, har påført natur og klima, øydeleggingar som har fått stadig fleire til å søka etter løysingar på den globale klimakrisa. I våre dagar, der ein tenderer mot det einsformige, treng vi slike språk og røyster, som aktualiserer andre og for oss nye oppfatningar av menneske, natur og univers.

Når urfolksgrupper frå Andesfjella set opp dramatiseringar av spanjolane si erobring av kontinentet, har dei ein spesiell variant av conquistadorane si rolle: Dei rører leppene, men det kjem ikkje fram ein lyd. Dette tyder at urfolket ikkje forstod det europearane sa. I dag er det vi som ikkje forstår.

Oppsummert har språk i alle fall desse funksjonane: som kommunikasjonsmiddel, som identitetsmarkør, som menneskerett og som middel til å forstå andre oppfatningar av liv.

Johannes A. Nymark er første­amanuensis emeritus ved NHH.