Ein million menneske i Noreg har nedsett høyrsle, seier dei i Hørselshemmedes landsforbund (HLF). Dei aller fleste av desse har sviktande funksjon i det indre øyret. Kvifor? Dei fleste høyrsletap kjem av tap av skade på ytre hårceller.

Sniglehuset er bygd opp av væskefylte holrom med membran mellom. På denne såkalla basilarismembranen ligg høyrsleorganet, som er samansett av dei indre og ytre hårcellene i tillegg til nerveendingar frå høyrslenerven. Lydar set membranen i rørsle, som utløyser impulsar frå indre hårceller til nervecellene og vidare opp til hjernen.

Men kva skal vi med dei ytre hårcellene? Dei er øyrets eigen forsterkar. Dei kan røre seg synkront med lyden og trekkje seg saman som muskelceller og aukar såleis presisjonen og rørsleutslaget i basilarismembranen med mange gonger. All denne rørsla krev ei mengd energi, og dei ytre hårcellene inneheld difor massivt med mitokondriar, som er brenslemotoren til cellene.

Skapar eigne signal

Det er litt meir enn 40 år sidan nokre engelske forskarar klarte å vise at eit øyre ikkje berre kan ta imot og sende signal vidare til hjernen. Eit øyre skapar også eigne elektroniske signal, som kan målast i øyregangen med sensitive instrument. Dei vart kalla otoakustiske emisjonar.

Etter kvart blei det klart at desse emisjonane er overskotsenergi som lek ut frå dei ytre hårcellene når dei vert sette i arbeid. Då ein forstod at denne kjennskapen kunne brukast til objektive høyrslemålingar, var alt klart for ein medisinsk revolusjon. I dag er målingar av otoakustiske emisjonar hos nyfødde ei allmenn screeningundersøking i dei fleste utvikla land.

Målinga kan gjerast på sovande eller rolege barn og tek nokre få sekund. Om emisjonane er til stades, er alt greitt, om dei ikkje er det, må ein undersøkje lydframkalla responsar på hjernestammenivået. Det er òg ei objektiv måling, men meir omfattande og må nokre gonger gjerast i narkose. Er det dyrt å gjere dette på alle nyfødde, seier du? Alt dette for å finne så tidleg som mogleg den promillen av ungar som er døve eller sterkt høyrslehemma?

I skikkeleg gamle dagar blei slike sett på som evneveike, no veit vi betre. Ved medfødd høyrslehemming må ein vere tidleg ute med høyreapparat, kirurgiske løysingar hos nokre og pedagogiske tiltak hos alle. Den samfunnsøkonomiske lønsemda av denne screeningen er høg, seier dei som har greie på det. Høyrslehemming kan leie til utanforskap og det som verre er.

Dei otoakustiske emisjonane er nyttige også etter nyføddtida. Vi veit at godkjende emisjonar inneber at høyrsla er betre enn 30–40 desibel i talefrekvensane 500–4000 hertz, og fråværet av emisjonar tyder oftast på det motsette. Såleis kan denne enkle testen brukast på barn fram til dei er store nok til tradisjonelle høyrslemålingar med reine tonar, eller på vaksne for å validera reintonetesten.

Verre med alderen

Tilbake til dei ytre hårcellene. Om du mister alle desse, inneber det eit høyrsletap på 40–60 decibel, eller særs dårleg sosial funksjon. Støy meirbelastar hårcellene og gjev celledød. Ein enkelt støyande konsert kan gje ei mellombels lamming av hårcellene (transient terskelskifte) eller i verste fall ein permanent skade. Nokre medikament som cellegift og einskilde antibiotika kan vere direkte giftige for dei ytre hårcellene. Men den største årsaka til tap av hårceller hjå oss pattedyr er stigande alder.

Alt frå fødselen taper vi ytre hårceller og med dei høyrsle. Denne nådelause utviklinga gjer at dei fleste åttiåringar treng høyreapparat, og om du blir nitti år gamal og greier deg utan forsterking, er du blant dei heldige få. Høyreapparata forsterkar lydane i kvardagen og gjev ein betre sosial funksjon, men kan diverre ikkje reetablere den gode normale høyrsla til ein frisk ungdom.

Sjølv om dei tekniske løysingane i nye høyreapparat støtt vert betre, har ikkje apparata evna til å forstå kva lydar vi treng til kvar tid, og rundt 20–30 prosent av dei vert liggjande i skuffen. Ein må seie at tilbodet til dei høyrslehemma i Noreg er godt, sidan alle som får diagnostisert nedsett høyrsle utover visse grenseverdiar, får tilbod om gratis høyreapparat.

Lobbyflink organisasjon

Denne gunstige ordninga kan vi takke ein sterk og lobbyflink pasientorganisasjon for. Prisen på to nye høyreapparat, eitt til kvart øyre, svarar til ein litt dyr datamaskin, og ville nok vere avskrekkande for minstepensjonistar om dei måtte leggje ut sjølve. Ein skal likevel ikkje stikke under stol at mange brukarar har høge kostnader til batteri, sjølv om det etter kvart er tilbod om nokre oppladbare apparat.

Sa eg batteri? Visste du at det sterkaste biologiske batteriet i kroppen vår ligg i det indre øyret? Der har vi to skilde væsker, endolymfe og perilymfe. Ein nokså energikrevjande prosess i stria vascularis ved randa av sniglehuset syter for ulike ionenivå i desse væskene. Dette gjev ein skilnad i elektrisk spenning, såkalla endokokleært potensial, som hos oss menneske er rundt 70–100 millivolt.

Nokre forskarar greidde nyleg å nytte dette potensialet til å sende radiosignal frå det indre øyret hos marsvin til ein ekstern mottakar. Ein kan sjå føre seg at dette i framtida kanskje kan nyttast til medisinske føremål. Eit døme kan vere straumkrevjande prosessar for monitorering av funksjon etter operasjonar i øyret. Om denne biologiske straumkjelda kan løyse problemet med batterikostnader hjå pensjonistar, er nok enno i det blå.

Den som lever, får sjå. Straumprisane vil nok halde fram med å auke, og vi må halde fram med å leite etter alternative energikjelder. Om kroppens eiga straumkjelde kan nyttast til noko i den medisinske røynda, står att å sjå. I mellomtida må vi syte for å halde oss borte frå høyrsleskadeleg støy og ta godt vare på dei ytre hårcellene våre. Dei er ein knapp ressurs.

Niels Christian Stenklev er øyre-nase-hals-lege.