Dei drepne var mellom 17 og 59 år, og helvta var tenåringar. I tillegg vart minst 15 skadde. Det var det største militære massedrapet på sivile i Det sameinte kongeriket Storbritannia og Irland sidan 1819. Den gongen vart 15 drepne då kavaleriet gjekk til åtak på ei folkemengd som kravde reform av ordninga for parlamentsrepresentasjon.

Etter langvarig ansvarsfråskriving tok den britiske staten i 2010 ansvaret for hendingane på den blodige sundagen. Framleis er ingen dømde.

Autoritært unioniststyre

Nord-Irland vart fødd i vald, drap og fordriving i åra 1920–1922. Det nye regionparlamentet fekk breie fullmakter, og Ulster Unionist Party (UUP) og den siamesiske tvillingen Oransjeordenen var einerådande fram til 1972. Provinsen var då gjennommilitarisert. På eit areal 25 prosent mindre enn gamle Sør-Trøndelag fylke var det om lag 45.000 væpna politi og reservepoliti, i tillegg kom britiske militærstyrkar.

Special Powers Act (1922) var ei autoritær unntakslov med tøyelege formuleringar som gav eit så vidt rettsgrunnlag for maktbruk at jamvel sørafrikanske apartheidtalsmenn seinare ynskte seg liknande. Frå 1923 måtte lærarar, offentlege tenestemenn og lokale folkevalde sverje lydnadseid til dronninga og unionistregjeringa.

Lokalval vart manipulerte ved rigging av valkrinsgrenser og fleirdoble røyster til verksemdseigarar. Unionistiske leiarar oppmoda til ikkje å tilsetja katolikkar, og bruk av det irske flagget vart forbode (Flags and Emblems Act, 1954).

Unionistane kontrollerte territoriet, politikken og vala, offentleg meiningsdanning (media), administrasjonen, lovgjevinga og økonomien. Opprør, politisk protest og reformstrev var difor nyttelaust. London såg seg tent med å halda armlengds avstand så lenge det gjekk. Ikkje utan grunn fekk ei av dei mest kjende bøkene om perioden tittelen Northern Ireland: The Orange state.

Destabilisering og valdsauke

I 1966 utførte Ulster Volunteer Force (UVF) det fyrste drapet i den langvarige valdsbylgja som kom. Dei ottast at reformkrav vart etterkomne. Reformpådrivarane skipa Northern Ireland Civil Rights Association (Nicra) i 1967, inspirert av borgarrettsrørsla i USA. Med i Nicra var fagforeiningsaktivistar og venstreorienterte, nasjonalistar, republikanarar og liberale unionsvenlege.

Krava var one man – one vote, slutt på valmanipulasjonar og diskriminering i fordelinga av stillingar i offentleg sektor og offentlege husvære, fjerning av Special Powers Act og oppløysing av den illgjetne politistyrken B-Specials. Då Nicra skipa protestmarsjar frå 1968, utløyste dei motmarkeringar og maktbruk frå politiet.

Provinsen vart destabilisert av parallell mobilisering frå sterkt reformuviljuge unionsvener og tilhengjarar av gjennomgripande reformer. Valdsbruken kom ut av kontroll, og i 1969 rykte britiske soldatar inn til den lengstvarande troppeplasseringa i britisk historie, Operasjon Banner (1969–2007).

Både republikanarar (IRA), militante unionsvener og statsmaktene (politiet og den britiske hæren) bidrog til valdsauken. Statistikken viser at statsmaktene stod bak dei fleste av dei få konflikttilknytte dødsfalla heilt i byrjinga, men at dei tidleg vart forbigått av både republikanske og unionsvenlege (lojalistiske) paramilitære.

Gransking frå politiombodet har stadfesta at politi og britiske styrkar samarbeidde med lojalistar. Dette er også omtala i ein nokså omfangsrik litteratur. Omfanget av slikt samarbeid er likevel omstridd, men både dette samarbeidet og infiltrasjonen av republikanske organisasjonar gjev opplagt ekstra utfordringar i tolkinga av offisielle valdsstatistikkar. IRA sjølv vart kløyvd i to i 1970, og Provisional IRA stod ifylgje statistikken for storparten av bombeeksplosjonane mot økonomiske mål og dei fleste republikanske drapshandlingane i 1971.

Frå august 1971 freista Belfast-styresmaktene å løysa problema med internering – fengsling utan dom. Dei jakta på IRA-aktivistar. Eit valdeleg høgdepunkt for interneringa kom då fallskjermjegerregimentet tok livet av minst ni på tre dagar i Vest-Belfast i august 1971. Alle internerte var mistenkte republikanarar, men mange var ikkje lenger IRA-aktive – eller hadde aldri vore det.

Nokre av dei siste vart likevel med i IRA i etterkant. Ingen paramilitære lojalistar vart internerte. Aksjonen leidde til masseprotestar og vidare valdsauke og tusenvis flykta eller vart drivne frå heimen sin. Northern Ireland Civil Rights Association planla då protestmarsj mot interneringane i Derry 30. januar 1972. Statsminister Brian Faulkner (UUP) var då i klemma og kunngjorde demonstrasjonsforbod eit år framover frå midten av januar. Det provoserte også mange unionistar – dei verdsette oransjeordenparadane sine.

Marsjen møter kuler

30. januar 1972 var oppimot 15.000 menneske samla til protestmarsj frå bustadområdet Creggan til sentrum i Derry. Båe dei to IRA-fraksjonane (Official og Provisional IRA) hadde lova at dei ikkje skulle aksjonera på noko vis. Det britiske fallskjermjegerregimentet var på plass med soldatar, utstyr og vilje til konfrontasjon.

Marsjruta var blokkert av militære sperringar, og marsjen tok difor ei anna rute, medan nokre demonstrantar kasta stein mot soldatane. Fallskjermsoldatane svara med gummikuler, CS-gass og vasskanonar. Før ein time var gått, løyste soldatane dei fyrste skarpe skota. Få minutt seinare fekk soldatane ordre om å passera sperringane for å arrestera demonstrantar. Arrestasjon var den offisielt kjende ordren. I det blodbadet som fylgde, vart fleire skotne i ryggen og på flukt vekk, på kloss hald eller medan dei freista hjelpa såra eller døyande menneske.

Som me har sett, var fallskjermjegerregimentet kjent for tidlegare brutal framferd. Ei veke tidlegare hadde dei nytta hardhendte metodar for å løysa opp ein borgarrettsdemonstrasjon på Magilligan strand, ikkje langt frå Derry. Den gongen utan at liv gjekk tapt.

Demonstrasjonane mot hendingane den blodige sundagen var sterke og spreidde seg raskt over grensa til republikken. Tusenvis gjekk i tog til den britiske ambassaden i Dublin i den største demonstrasjonen på ein generasjon. Ambassaden vart sett i brann. Det vart halde minnemesse for dei drepne med prominente gjester som president De Valera og statsminister Lynch i brodden for dei 3000 deltakarane.

Statleg kvitvask

Den blodige sundagen førte til ein sterk auke i rekruttering til IRA og fastfrysing av den valdeleg konflikten. Det fekk òg fylgjer for styringa av Nord-Irland. Under to månader seinare oppløyste Northern Ireland (Temporary Provisions) Act regionparlamentet og innførte britisk direktestyre. Ved tapet av parlament og regjering med vide fullmakter mista unionistane direkte kontroll over politi og forvaltning og ei mengd karrierepostar som skulle fyllast. Det var eit stort tap.

Dagen etter blodbadet oppnemnde regjeringa i London Widgery-tribunalet, der toppjuristen og offiseren (brigader) John Widgery leidde arbeidet. Rapporten vart levert etter berre ti veker og utløyste forsterka raseri blant borgarrettssympatisørar og irske nasjonalistar av alle slag. Han vart derimot breitt akseptert blant unionistane. Ansvaret vart lagt på dei som organiserte marsjen, og det vart hevda at dei skotne var væpna. Fallskjermjegerane var under åtak, heitte det.

Vidare slo rapporten fast at soldatane skaut i samsvar med ståande ordar, og at avgjerda om å bruka fallskjermtroppar var «velmeint». Det var ein varsam kritikk av arrestordren, og rapporten gav til kjenne at faren for sivile kan ha vore undervurdert. Sett under eitt var det eit klårt tilfelle av kvitvask.

Årvisse minne- og protestmarsjar og det langvarige arbeidet frå etterlatne og andre bidrog til at inntrykket av statleg kvitvask vart hengande ved Widgery-rapporten i mest førti år, og det har halde den blodige sundagen varm som politisk sak i femti år. Mobiliseringa har òg leidd til at The Museum of Free Derry har vorte etablert, like ved staden der drapa skjedde. Museet og dei organiserte Bloody Sunday-byvandringane har lenge vore på toppen av turistattraksjonane i byen.

Staten vedgår ansvar

Statsminister Tony Blair oppretta Bloody Sunday-undersøkinga i 1998. Eit tremannspanel leidd av toppjuristen Mark Oliver Saville og med to framståande juristar frå New Zealand og Canada som medlemer skulle granska saka på nytt. Arbeidet tok tolv år, før den 5000 sider lange rapporten vart levert i 2010, og prisen var 195 millionar pund.

Rapporten uttrykte at ingen av dei drepne eller skadde truga soldatane, at det var sannsynleg at minst éin skoten var væpna, og at det var noko skyting mot soldatane etter at dei hadde opna eld. Konklusjonen var likevel at det ikkje fanst grunnlag for å skyta mot demonstrantane, og at mange soldatar medvite gav falsk forklåring for å rettferdiggjera eigne handlingar.

Kommanderande offiser for fallskjermjegerane (oberstløytnant Derek Wilford) fekk kritikk for at han ikkje fylgde ordrar frå overordna då støttekompaniet jaga demonstrantane, ikkje skilde fredelege demonstrantar frå opprørsleiarar, ikkje sette grenser for kva soldatane kunne gjera, og ikkje informerte overordna om kva han faktisk gjorde. Tap av kontroll over eldgjeving i støttekompaniet var ei viktig forståing.

Saville-rapporten avviste at staten generelt hadde godkjent eller tolerert ulovleg valdsbruk eller oppmoda til urettkomen og dødeleg maktbruk i Nord-Irland. Den konservative statsministeren David Cameron spegla rapporten nøye då han orienterte Underhuset i 2010. Han sa mellom anna: «Det er ikkje tvil, ingenting er tvitydig, ingenting er uklårt. Det som hende den blodige sundagen, var ikkje rett, det kan ikkje rettferdiggjerast. Det var gale.» Særleg trekte han fram at nokre av dei drepne og skadde flykta unna eller freista å hjelpa såra eller døyande. Truverdet til Widgery-tribunalet frå 1972 låg i ruinar, staten aksepterte at han hadde ansvaret for dødsfall og skadar.

Framleis lause trådar

Trass i massiv ressursbruk gav Saville-undersøkinga neppe gode svar på alle viktige spørsmål. Det er særleg tvilsamt om det er rett at staten ikkje har tolerert urimeleg eller dødeleg valdsbruk i Nord-Irland generelt. Konkrete tilfelle vart granska av John Stalker (nestkommanderande i Manchester-politiet) frå 1984 til 1986. Han vart fjerna frå granskinga, teken ut av polititenesta og skulda for ulovleg kontakt med kriminelle like før rapporten skulle koma.

Han vart snart reinvaska, men ikkje innsett i granskinga på nytt. Den endelege rapporten vart ferdigstilt av andre og vart ikkje offentleggjord. Det er lite eigna til å skapa tillit. Dessutan er det kjent at fleire etterlatne etter drepne har fått skadebøter, det er sannsynleggjort at det har vore samarbeid om likvidasjonar mellom politi/hær og paramilitære unionistar, og kritikken frå menneskerettsorganisasjonar for inhuman og audmjukande framferd mot fangar er kjend.

Saville-granskinga la ansvaret for den blodige sundagen på manglande utføring av ordrar ovanfrå, utilfredstillande ordregjeving i Derry og sviktande elddisiplin. Men var det i tillegg ordrar som ikkje toler dagsens ljos? Var det eit hemmeleg mål for støttekompaniet eller ei gruppe innanfor det å knusa IRA i Derry, slik det vert hevda på redaksjonell plass i det irske politikk- og kulturmagasinet The Village 17. desember 2021? Og var den britiske agenten med dekknamnet «Sean Lynch» involvert i planlegginga av Nicra-marsjen medan han rapporterte til oppdragsgjevarane sine, slik journalisten, forfattaren og den tidlegare folkevalde politikaren Eamonn McCann reiste spørsmål om i magasinet Hot Press i 2020.

Den fyrste hypotesen ville vera på line med den manualen som brigader Frank Kitson skreiv i 1971: Low intensity operations. Subversion, insurgence, peace-keeping. Der var både psykologiske operasjonar, infiltrasjonar og likvidasjonar ein del av metodemangfaldet – utvikla etter dei blodige røynslene hans frå Kenya, Malaysia og Kypros. Han var hovudstrateg for opprørskontroll i den britiske hæren, det var han den kritiserte oberstløytnant Wilford rapporterte direkte til i hovudkvarteret utanfor Belfast, og fallskjermjegerane vart omtala som «Kitson’s Private Army».

Den andre hypotesen byggjer på at eit britisk utval, sett ned i 2015, omtalar «Sean Lynch» som agent for Public Order Intelligence Unit og seinare med leiarfunksjonar i Special Demonstration Squad. McCann meiner å kunna visa at agenten var aktiv i Nicra og reiste mykje til Nord-Irland i tida før den blodige sundagen.

Ingen dømde

Spørsmåla McCann stilte, var kva rolle «Sean Lynch» spela i planlegginga av marsjen, kva ordrar han hadde, kva han rapporterte om planlegginga – og til kven. Desse og andre spørsmål som det ikkje finst sikre svar på, kjem til å verta diskuterte på dei mange arrangementa i Derry i dagane fram mot 30. januar. Kanskje får me likevel aldri sikre svar på dei – det har gått femti år, mange aktørar er avlidne, og mange kjelder er ikkje opne.

Til no er ingen dømde for handlingane som dei britiske styresmaktene sjølve seier ikkje kan forsvarast. Berre «soldat F» vart tiltala for drap på to personar og drapsfreistnad på fem andre. I 2021 kunngjorde påtalemakta at prova mot han ikkje var brukande på grunn av måten dei var samla inn på.

Påtalar mot andre soldatar er lagde bort. Som for å leggja hån til den femti år gamle skaden har den britiske regjeringa kunngjort at det kjem lovgjeving som gjev soldatar med teneste i Nord-Irland sterkare vern mot påtale. Det sår nok mistanke om at styresmaktene dekkjer over utførte illgjerningar.

Roar Madsen er fyrsteamanuensis ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet.