Krigen i Ukraina

Gjermund Bakkeli Haga

Før eller seinare må Ukraina-krigen bli gjenstand for forhandlingar. Om forhandlingar skal bli fruktbare, må begge partar legge vinn på å sjå konflikten frå den andre sida. Dette er eit universelt trekk ved forhandlingar. Dersom forhandlingar er seriøse, vil begge sider måtte vinne noko, sidan det kompromisset som kjem ut av forhandlingane, skal forsvarast.

Ved å sette seg inn i korleis motparten tenkjer, kan ein aktør sortere ut kva som er absolutte krav, og kva som er krav det kan tingast om. Forhandlingar er eit psykologisk spel. Thomas Schelling leverte i boka The strategy of conflict (1963) eit varig bidrag til forståing av internasjonale forhandlingar. Schelling la avgjerande vekt på kontekstuelle og psykologiske aspekt.

«Om forhandlingar skal bli fruktbare, må begge partar legge vinn på å sjå konflikten frå den andre sida.»

Når Russland og Vesten har enda opp med krig i vår tid, kan spørsmålet stillast: Har psykologiske og kontekstuelle aspekt fått nok merksemd? Det ser ikkje slik ut.

Kontekstuelle aspekt kan ikkje her avgrensast til den akutte krigstilstanden sidan 2014, her trengst eit lengre perspektiv tilbake til murens fall. Russland har gjennomgått ein revolusjonær transformasjon, der 1990-talet blir ståande som eit avgjerande skilje. Kunnskap om denne perioden er essensiell for å forstå Ukraina-krigen.

Boka Not one inch (M.E. Sarotte, 2021) er ein detaljert analyse av spelet mellom vestmaktene og Russland i ein periode der vindauget var ope for å få i stand varige fredsrelasjonar. Frasen «not one inch» er henta frå forsikringa som Gorbatsjov fekk frå utanriksminister James Baker om garanti mot Nato-utviding i byte mot russisk støtte til tysk gjenforeining.

Moskva under Boris Jeltsin hadde eit sterkt ønske om å ta del i ei all-europeisk ordning til avløysing for den kalde krigen. Partnership for Peace (PfP) var ein slik konstruksjon, heilhjarta støtta av Jeltsin. Da USA valde å gå for Nato-utviding, fall PfP vekk. Jeltsins draum om russisk deltaking i ei all-europeisk ordning glapp. Dette hadde psykologisk effekt, ifølgje Sarotte. Russland kjente seg ignorert.

I sin detaljerte gjennomgang peikar Sarotte på fleire tiltak frå vestleg side som kunne ha vist Russland respekt. Sarotte siterer tidlegare Moskva-ambassadør John McFaul: «Russia was not destined to return to a confrontational relationship with the Unites States or the West» (s. 345). Veterandiplomaten George Kennan uttalte i 1997 til New York Times at Nato-ekspansjonen var «the most fateful error of American policy in the entire post-war era» (s. 275).

I standardverket A history of Russia (Riasanovsky/Steinberg, R/S) viser forfattarane til kritiske røyster som la vekt på den strategiske faren ved å konstruere eit Europa utan ei meiningsfull rolle for Russland. Vesten kunne også ha lagt eit betre grunnlag for sameksistens gjennom økonomisk oppbakking under den turbulente overgangen frå kommunisme til kapitalisme. Dette fekk Jeltsin til å uttale at «Russia is a great power in the midst of a great transition away from communism, not a charity case» (R/S s.620).

I sine første år var Putin opptatt av Russland som del av europeisk kultur og sivilisasjon. I eit intervju med David Frost i 2000 uttalar han: «I cannot imagine my own country cut off from Europe» (R/S s. 619). Med forfattarane sine ord: «The insistence that Russia is part of Europe, of course, was also a demand for respect, an expectation that would increasingly be disappointed» (s. 620). R/S refererer også til vestlege kommentatorar som i Jeltsin-åra omtala Russland som «a political has-been on the world stage» (s. 622). Condoleezza Rice, del av Bush jr. sin administrasjon frå 2000 og Sovjet-spesialist, hevda offentleg at «Russia’s weakness made cooperation unnecessary» (s. 622).

At Vesten ber eit delansvar for dagens tilstand, burde vere udiskutabelt. I det løpande ordskiftet om krigen kan vi finne utsegner om at det er umogleg å ha tillit til Russland, avtalar kan ikkje tingast fram. Ein kan alltids skjøne dette i dagens klima.

Men historia viser noko anna, mange avtalar har vore inngått. Noreg forhandla delelina i Barentshavet under Odvar Nordli og har hatt eit historisk samarbeid om Svalbard-forvaltinga. I boka Et farligere Norge? frå 2019 viser Tormod Heier til historisk lågspenning i nord og at opprusting kan gje mindre, ikkje meir tryggleik. Heier omtalar også styrkeforholdet der USA og Nato rår over militærbudsjett elleve gonger større enn Russland.

Russland har med andre ord eit legitimt tryggingsbehov.