Genredigert mat

I Dag og Tid den 8. april skriv Siri Helle om «genmodifisert mat», som ho medgjev eigentleg er fôr, og forvillar seg litt (til dømes er namnet Monsanto sletta). Ho er på tryggare grunn når ho peikar på eigarsida i GMO-jordbruket og kontrollen med matvarekjeda gjennom patent på både frø og sprøytemiddel. Grunndømet er RoundUp, Monsantos snart 50 år gamle ugrasmiddel og sortar som er RoundUp-Ready med eit sinnrikt snikra gen for resistens. Konseptet frø og middel selde som «pakke», og å kjøpe begge på nytt neste år har ført til massive fusjonar i frø- og kjemikaliebransjen. Forbrukarmotstand i Europa og Kina har gjort at det meste av det som er genmodifisert (GM) derfor blir til fôr og fiber (bomull) og soyaolje, verdas viktigaste matolje. Kveite og ris er praktisk talt GM-frie.

Men det heiter ikkje «genmodifisering» no lenger, utan «genredigering». Denne teknisk enklare teknologien med målretta endring av einskildgen er ei meir presis utgåve av gamaldagse mutasjonar påførte på måfå med til dømes stråling. Genredigering skulle då unngå både GM-stempelet og svært dyr testing av «risiko» for miljø og helse, der «føre var» ofte blir «aldri klar».

Lat oss ta eit døme, genet GrainSize3 (GS3) i ris. «Naturlege» (= menneskeutvalde) mutasjonar i det ligg mellom anna bak kjende skilnader mellom lang- og rundkorna ris. Hybridsortar utgjer 2/3 av kinesisk ris, men korna er for korte og ugjennomsiktige til å bli rekna som kvalitet. Ved genredigering laga Huang mfl. (2022) nye langkorna mutasjonar i avlsmaterialet, utan fallet i avling som ofte fylgjer «gamlemåten» – faktisk tvert om! Og kvifor skulle dei nye lange korna vera meir risikable enn dei gamle? At det europeiske patentverket har klussa dette til ved å jamstille genredigering med GM og krev same godkjenning, har (med rette) hausta heftig kritikk.

Ein annan lovnad er at genredigering «demokratiserer» teknologien. Her kan små smarte selskap vinne fram, der dei gamle GM førte til monopol. Det som nesten ikkje blir nemnt, er at genredigering er tette «patentkratt» med over 20.000 innvilga patent sidan 2012. Over 90 prosent av dei er kinesiske. Dei som får lisens til genredigering, er igjen dei store. Patent som hinder for samfunnsnytte har vi fått klart synt fram i covidvaksinane. I matproduksjonen vil krav om tvangslisens ikkje bli færre – og løysinga ikkje vanskelegare, om ein vil. Rett til vederlag for innovasjon kan bli skild frå retten til å hindre at andre brukar den. Den nye mutasjonen i GS3 kunne få rimeleg vederlag og syndarar lett bli spora i sortar. Dess enklare å bruke, dess større inntekter – utan monopol.

Ein tredje lovnad med genredigering er at dei fortare kan skape sårt trengde «klimatilpassa plantesortar». Diverre kan teknikken til no berre endre einskilde gen – medan klimatilpassing nesten utan unnatak er styrt av mange. Ingen snarveg, men eit tilskot!

Men private kontraktar og nasjonal «opphavsrett» kan vera verre enn patent. Stadig meir av den avanserte avlspoolen i mais og soya blir stengd for konkurrentar. I USA kan ikkje forskarar fritt granske sortar som er yngre enn 20 år. Enno er kveite og ris frie, takk vere arven frå Den grøne revolusjonen. Parallelt med dette skaper Biomangfaldkonvensjonen nye hinder for utveksling.