Jus

Hans Petter Graver

Stortinget vedtok måndag 18. desember 2023 ei endring i smittevernlova. Lovsaka blei andregangsbehandla torsdag 4. januar 2024. Nokon har karakterisert vedtaket som ein trussel mot demokratiet. Andre ser det som mindre dramatisk.

Om det er ein trussel eller ikkje, er kanskje ikkje det viktigaste spørsmålet. Uansett har regjeringa no fått heimel til å vedta tiltak som Stortinget tidlegare klart har avvist, utan at dette har kome fram av korkje debatten eller lovvedtaket sjølv.

I Dag og Tid for 5. januar kallar Eirik Holmøyvik kritikken misforstått når den seier vedtaket inneber ei blankofullmakt for regjeringa til å stengja ned landet. Det er eg samd i. Men dette er på sida av saka. Problemet med lovendringa er ikkje at regjeringa med den kan stengja ned landet, det kan ho allereie med dei heimlane smittevernlova gjev. Problemet er at ho no kan vedta vidtgåande innskrenkingar i folks rørslefridom og familieliv utan på noko tidspunkt å konsultera Stortinget.

Kva seiar den nye lova? Den nye § 4-3a seier at «Ved alvorlig utbrudd av en allmennfarlig smittsom sykdom, jf. § 1-3 nr. 3 og 4, kan Kongen, for å forebygge eller motvirke overføring av sykdommen, gi forskrift om

a. isolering for smittede personer, jf. § 1-3 nr. 2, og

b. smittekarantene for personer som har økt risiko for å være smittet av den allmennfarlige smittsomme sykdommen etter nærkontakt med en smittet eller antatt smittet person, eller annen smittekilde.»

Ein ny allmennfarleg smittsam sjukdom treng ikkje vera som covid-19. Inkubasjonstida og den tida folk er smittefarlege, kan vera kortare eller lengre enn ved covid. Tida ein treng å isolere folk for å hindre smitte, kan vera betydeleg lengre enn 10–14 dagar, tenk berre på aids før ein fekk medisinar. Då aids kom, vurderte ein faktisk å gje myndigheitene heimel til å isolera folk livet ut. Ein slik heimel gjev lova no.

Lova gjev også ein open heimel til å «fastsette andre begrensninger i bevegelsesfriheten for personer som omfattes av første ledd». Kva omfattar dette? Det ligg nær å tru at myndigheitene med dette kan innføre slike reglar om vaksinepass som Stortinget ikkje ville gje under pandemien. Med ei litt ekspansiv tolking gjev dette òg heimel til å innføra portforbod, i alle fall lokalt.

Eg er heilt samd med Holmøyvik i at den vide heimelen i smittevernlova § 7-12 er eit rettstryggleiksproblem. Men den krev i det minste at regjeringa må gå til Stortinget om ho vil at tiltak ho vedtar, skal vara lenger enn 30 dagar. Den nye heimelen har ingen slik regel om at Stortinget må involverast.

Det største problemet er likevel rekkjefølgja. Pandemien viste ei rekkje problem med den noverande smittevernlova. Heimlane er dårleg tilpassa behovet, det er problem i koordineringa mellom stat og kommune, og rettstryggleiken har dårleg vern. Vi treng ei brei utgreiing der eit mangfald av interesser er med, og med deltaking av økonomar, medisinarar, psykologar, juristar og andre for å sikra mot ei einsidig utforming av kriseheimlar. Nett fordi regjeringa har heimel i smittevernlova § 7-12, er det vanskeleg å skjøna kvifor det hasta slik med å endra lova utan å venta på ei slik utgreiing.

Hans Petter Graver er professor ved UiO.