Ernæring
Den vesle biten som erobra verda
«Skal vi la industrien forme maten vår, eller skal vi ta tilbake kontrollen?»
Fritert kylling og annan hurtigmat har gradvis blitt meir utbreidd over heile verda. Her ligg han på eit McDonald’s-bord i Kina.
Foto: Dinkun Chen / Wikimedia Commons
Chicken nuggets vart ikkje fødde på eit kjøken, men i eit laboratorium. På byrjinga av 1960‑talet stod den amerikanske ernæringsforskaren Robert C. Baker ved Cornell University overfor eit praktisk problem: Korleis skulle han få paneringa til å sitje fast på små bitar av kyllingkjøt utan at ho fall av i frityrolja? Det var som å prøve å få lim til å feste seg under rennande varmt vatn. Løysinga hans – ei blanding av malne kyllingdelar, salt, stivelse og eit tynt lag med brødsmular – vart ikkje patentert. Baker kalla oppfinninga chicken crispie og lét oppskrifta vere open for alle.
To tiår seinare greip McDonald’s sjansen. Raudt kjøt hadde fått dårleg rykte, og hurtigmatkjeda trong eit lettare, kvitare alternativ. I 1981 lanserte dei Chicken McNuggets, som raskt vart ein braksuksess. I løpet av få år hadde dei kapra over 20 prosent av den amerikanske hurtigmatmarknaden.
I dag dukkar dei små, sprø bitane opp overalt – i barneselskap, lunsjboksar og hektiske kvardagsmiddagar. Dei har blitt ein del av dagleglivet, servert med pommes frites eller som wraps: lette, raske måltid. Satsinga på kylling i staden for raudt kjøt opna for eit globalt hamskifte i kosthaldet, der stadig meir mat blir industriprosessert og sett saman av ingrediensar som sjeldan høyrer heime på eit kjøken.
Bak den gylne paneringa skjulte det seg eit anna slags kunstverk – eit kjemisk eit. For fleire tiår sidan inneheldt ein typisk chicken nugget nær 40 ulike ingrediensar. Ein tredel kom frå mais. Det var ikkje berre kylling, men også modifisert maisstivelse (som raskt løftar blodsukkeret), delvis hydrogenert maisolje med transfeitt og ei rekkje stabilisatorar, emulgatorar og antioksidantar. Slike stoff er typiske for det vi i dag kallar ultraprosessert mat: matvarer med liten eller ingen likskap med opphavlege råvarer, rike på tilsetjingar, og som framstår meir som industriprodukt enn som naturleg mat.
Kyllingnuggeten vart etter kvart eit ikon – ikkje berre på hurtigmatindustriens suksess, men på den jamne auken i overvekt i USA. Sidan 1970‑talet har andelen vaksne amerikanarar med fedme stige frå omkring 15 til over 40 prosent. Samstundes har talet på McDonald’s-restaurantar auka kraftig.
Ein omfattande studie frå 2005 viste korleis slike produkt verkar over tid. I ei 15‑års oppfølging av over 3000 unge vaksne i USA fann forskarane at hyppig inntak av fastfood førte til markant større vektauke – og ei dobling av insulinresistens – samanlikna med dei som sjeldan åt slik mat. Dei som besøkte fastfood‑restaurantar meir enn to gonger i veka både ved starten og slutten av perioden, la på seg rundt 4,5 kilo ekstra og utvikla langt dårlegare glukoseregulering. Studien slo fast at fastfood – rik på feitt, raske karbohydrat og industriprosesserte ingrediensar – i seg sjølv aukar risikoen for fedme og type 2‑diabetes.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
