Historie

Andreas Skartveit

Marte Michelet har skrive ei bok om den norske motstandsrørsla og deira forhold til den katastrofale og tragiske aksjonen mot jødane.

Boka reiser mange spørsmål, fleire av kjeldekritisk art som bokmeldarane har tatt opp.

Men ho reiser også eit tidlaust spørsmål i all historieskriving: Kor hardhendte skal vi vere mot fortida og aktørane der, når vi møter dei med vår tids normer og verdiar, først og fremst med den omfattande kunnskapen vi i ettertida har, men som dei berre hadde stykkevis?

Når vi skal dømme om fortida og hennar aktørar, kor stor vekt skal vi leggje på det som vart sagt og gjort, og kor stor vekt skal vi leggje på situasjonen?

For nokre år sidan kom det ei bok som prøvde å skandalisere og kriminalisere norske motstandsmenn som under krigen drap livsfarlege fiendar, rettslause og straffefrie drap med andre ord.

Ramma for drapa, den oppheva rettsstaten og det rettslause tyranniet, var borte i den forteljinga.

Motstandsrørsla var i krig. Det klassiske bokverket om krigen er Vom Kriege (Om krigen), av prøyssaren Karl von Clausewitz. Det er ein murstein på over 1000 sider, framleis pensum på europeiske militærakademi, så vidt eg veit. Hovudbodskapen hans kan summerast i ei kort setning: Det einaste som er absolutt forbode i krig, er å tape. Det er den uopprettelege katastrofen. Det er gammal kunnskap. Vae victis, sa romarane. Stakkars dei som tapte.

Dei krigførande må prioritere krigen – å vinne han. Så må alle andre omsyn vike. Det er difor det skjer så mykje uhyrleg i krig, trass i dei konvensjonane som er framforhandla og etablerte.

Det er vel noko slikt Gunnar Sønsteby skal ha sagt noko om i eit intervju Marte Michelet har funne.

I ei av bøkene sine fortel Ragnar Ulstein om ein episode som viser uløyselege dilemma og vonde val. Carl Fredriksens transportbyrå på Økern, som frakta mange jødar over til Sverige, hadde fylt opp ein lastebil med jødiske flyktningar som skulle over til Sverige. Dei var i livsfare her. Så kom det ein flaum med flyktningar frå Sørlandet. Laudals nettverk på Sørlandet var sprengt og Gestapo var på sporet. Sørlendingane var no i livsfare. Då vart dei jødiske flyktningane sette på bakken og sørlendingane fekk plassane deira. Sørlendingane kom til Sverige og vart berga.

Sørlendingane var aktive motstandsfolk med hovudet fullt av kunnskap om korleis motstandsrørsla var bygd opp, med namn og adresser. Dette var kunnskap Gestapo ville ha tak i, med alt av reiskapar dei hadde til rådvelde. Den kunnskapen måtte bergast, av omsyn til den pågåande krigen. Så fekk sørlendingane lastebilen og dei jødiske flyktningane sin lagnad.

For mange år sidan sende BBC eit fjernsynsprogram om Erwin Rommel, Hitlers pansergeneral i kampane mot Montgomery i Nord-Afrika. I 1944 var han komen til at Hitler måtte bort. Han vart kjent med attentatplanane mot Føraren utan å vere aktivt involvert. Dette vart avslørt, og han fekk valet mellom å ta sitt eige liv eller å måtte gjennom ei skandaliserande rettssak med avretting som utgang. Han valde det første.

I programmet vart son hans, som no var borgarmeister i ein stor tysk by, intervjua. «Det var ei tid då det var vanskeleg å vere eit anstendig menneske», sa son til Rommel.

Motstandsrørsla var gått inn i ein krig dei måtte vinne. Det førte dei, som i all krig, til tallause dilemma og vonde val. Mange av vala var val utan gode løysingar.

Vi lever her og no, med all den kunnskapen historia steller til rådvelde for våre ettertenksame refleksjonar. Dei levde der og då, der lagnaden rasa omkring og kravde val og handling, ein situasjon som er framand for dei fleste av oss. Ettertankane fekk vente.

Motstandsrørsla, som alle andre, må finne seg i å få historia si granska. Men granskinga bør ikkje medføre at den desperate ramma for val og handlingar blir borte. Det som hende, også det ei kritisk ettertid kan finne klanderverdig, skjedde innafor ei ramme av rettsløyse, tyranni, tortur og vald.

Her og nå og vi bør ta denne ramma inn over oss om der og då, og dei skal takast opp til doms.

Ei hovudsak for motstandsrørsla var at slike situasjonar som dei måtte leve i, skulle bort og aldri kome tilbake.

Og dei gjorde sitt for at så skulle skje.

Andreas Skartveit er filolog og tidlegare forlagssjef.