Brotsverk og togn

Eg skreiv inn namnet til bestefar og trykte «søk». Jo visst. Der kom diktet fram. Men så kom det også fram noko anna – det som ingen hadde snakka om. Frå avisene gjekk det fram at bestefar blei dømd for landssvik etter krigen. Sjølv hadde eg blitt kalla «nazijeger» for forskinga mi om litteratur og nazisme, men denne historia til bestefar hadde ingen snakka om.

Min første reaksjon var reint egoistisk. Eg blei forbanna fordi folka mine, som trass i at dei kjende til forskinga mi, ikkje hadde sagt noko. Bestefar hadde vore vekke sidan 1993, så det var ikkje han eg var forbanna på. Men dei andre, som hadde kjent historia, burde ha sagt noko. Far min og onkel hadde komme på disputas til Bergen. Juviking og medmenneske, var tittelen på avhandlinga mi om Olav Duun. Vigdis Ystad hadde vore heller kvass som førsteopponent, og Otto Hageberg kom eins ærend over fjellet for å disputere ex auditorio.

I Dag og Tid 8. juli 2006 hadde folka mine over ei heilside lese om skepsisen til meg som Duun-biograf, men eg gjorde som eg hadde lært i hoppbakken som gutunge: Eg konsentrerte meg om arbeidsoppgåvene. Det som låg der heime, var ferdig utsona og løynd historie og ingenting som eg hadde høve til å gå meg fast i.

Eg rydda plass i kalenderen og reiste til Riksarkivet – til «Landssvikarkivet» – i Oslo så snart eg kunne. Så reiste eg heim til Gujord for å snakke med onkelen min. Han ville fylle 85 år seinare dette året og budde aleine i huset etter foreldra sine.

Å snakke om dette over bordet på Gujord var verre enn å disputere for doktorgraden ved Universitetet i Bergen. Det var ikkje lett for onkel å snakke om dette, men han hevda hardnakka at historia ikkje hadde hatt konsekvensar for han. Skulle eg tru han på det når han sjølv hadde lagt lokk på historia? Brotsverket og NS-medlemskapet låg på bestefar, men skamma og togna hadde også lagt seg på onkel og alle dei andre.

For nokre år sidan hadde vi funne ei skål med ein hakekross då vi vaska opp. Då spurde eg onkel kva denne skåla handla om.

– Det må vere noko som har komme i hus ein gong, var svaret.

Mi skam var no at eg ikkje hadde gått tettare på den gongen. Men kven skulle eg ha snakka med? Mor mi, som hadde vore gift med far min i 15 år, visste ingenting. Og far min og bestemor var vekke då vi fann skåla. Eg måtte til arkivet for å finne svar.

Bestefar hadde meldt seg inn i Nasjonal Samling den 3. juni 1941. I søknaden om opptak hadde han kryssa av for at kona hans «var fri for jødisk blod i familien». Då trekte han også kona si med seg inn i komplekset av skuld, skam og togn. Bestefar hadde gjort ein alvorleg feil då han melde seg inn i det einaste politiske partiet som var lovleg då landet var i krig. Eg ville ikkje unnskylde han. Men kva då med bestemor? Ho hadde verkeleg kapsla seg inne, og eg fekk aldri tak i korleis ho tenkte den gongen under krigen. Men ho meldte seg ikkje inn i NS, og ho var berre stolt av meg som måtte tole kritikk for at eg rota rundt i andre sine forhistorier. Ho klipte ut bokmeldingane etter Duun-biografien og lagra dei i ei eiga mappe. Utanpå på skreiv ho med sirlege bokstavar: «Ris og ros. Mest ros.»

Kanskje trudde bestemor at eg kjende til historia om bestefar, og at det var det som no motiverte meg i arbeidet? Slik var det i alle høve for onkel.

– Eg trudde du visste det, sa han til meg.

– Eg trudde far din hadde fortalt det.

Han og far min hadde altså heller ikkje snakka med kvarandre om forhistoria.

Men då bestemor rydda i papira sine før ho flytta i bufellesskap inne i Molde, fann ho eit dikt skrive av ein annan romsdaling. Bestemor lét meg forstå at forfattaren blei dømd for landssvik og gav diktet til meg, men utan å seie noko om bestefar. Eller var det ei skjult melding? Det var i alle høve eit spor eg kom til å nøste vidare på så snart eg fekk vite om historia til bestefar.

Eit halvt års tid etter at eg sjølv fann det ut, fortalde eg historia til sønene våre. Dei var 14 og 15 år gamle og kunne kva dag som helst komme over historia på internettet. Eg ville ikkje at dei skulle få ei kjensle av at noko hadde vore halde skjult for dei.

– Men ikkje noka googling, formana eg.

Eg ville ikkje at algoritmane skulle snurpe seg saman rundt Gujord, landssvik og nazisme.

Eg venta tre år, til dottera vår var blitt tolv år, før eg fortalde det til ho. Vi hadde god tid der vi vandra i det gamle stølslandskapet i Røldal.

– Det er spennande og interessant, sa ho.

– Men det er også litt skummelt.

Det blei litt annleis å snakke om krigen på skulen no som ho visste at oldefaren hadde vore nazist og landssvikar. Det er harde og nådelause ord, dette. Det er lettare å bruke dei om andre enn om sine eigne folk.

Dei gode minna mine blanda seg no med noko heilt anna. Midt inne i eit minnelandskap av sauejag og bryne som song mot ljåane, gøymde det seg noko heilt anna.

Eg kjem til å tenkje på eit dikt av Paal Brekke: «Der alle stier taper seg»:

Den mann som drepte tirsdag

var han en morder mandag?

Og våkner onsdag mot et grått vindu

med skodden ødslig drivende gjennom ham

hvem er han nå.

No hadde ikkje bestefar drepe nokon. Men kven var han då han heldt meg i handa og gjekk på tur, då han med stort tolmod laga vindkjegle som vippa i tunet gjennom heile barndommen min? Ikkje eitt ord sa han om det som hadde vore. Han kom ikkje med så mykje som eit hint om moglege orsakingar. Eg trur han ville at dette skulle liggje på han og ikkje på oss som kom etter. Det skulle vere sona, utgjort og avgjort. Så kunne vi andre gå vidare med rett rygg. Men sjølv levde han resten av livet i skuggen av si eiga skam.

Då mor mi såg svigerfar sin første gongen, var han midt i femtiåra.

– Eg såg ein gammal mann, sa mor mi då vi snakka om den løynde historia.

«Eg har ikkje ført meg slik under okkupasjonen at eg utan vidare kan finna meg i å gå med landsvikstemplet», skreiv bestefar då han anka dommen. Men dommen blei ståande. I dag finst stempelet også som ein emneknagg i søkeportalen Oria, for alltid knytt til namnet hans.

Når eg hadde skrive om andre historier, måtte eg også skrive om denne. Men det er ikkje heilt enkelt å vere stolt over å ha grave fram det som andre har halde skjult.

Så vanskeleg må historia vere når ho også er viktig.

«Eg trur han ville at dette skulle liggje på han og ikkje på oss som kom etter.»