JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Musikk

Vitale verk

Sola var eit sentralt symbol både for Strauss og for Nielsen.

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Edvard Munchs (1868–1944) måleri «Solen» frå 1911 i Universitetets aula i Oslo.

Edvard Munchs (1868–1944) måleri «Solen» frå 1911 i Universitetets aula i Oslo.

Edvard Munchs (1868–1944) måleri «Solen» frå 1911 i Universitetets aula i Oslo.

Edvard Munchs (1868–1944) måleri «Solen» frå 1911 i Universitetets aula i Oslo.

4321
20190524
4321
20190524

CD

Richard Strauss:

Also sprach Zarathustra; Ein Helden­leben

Oslo Filharmoniske Orkester; dir.: Vasilij Petrenko. Lawo 2019

STANDARDSINNSPELINGA

CD

Carl Nielsen:

Symfoni nr. 4,

Helios-
overture

Sveriges
Radios symfoni­orkester;
dir.: Esa-Pekka Salonen
Sony 1986

Edvard Munchs måleri «Solen» i Universitetets aula i Oslo er for meg sjølve emblemet for dei åndelege straumdraga kring førre hundreårsskifte som blir kalla «vitalismen». Omgrepet er diffust og kan vanskeleg jamstillast med andre ismar, til dømes ekspresjonismen. Vitalismen vantar nemleg programerklæring eller sentrale talsmenn. Men som impuls merkar me han både i kunsten, musikken og åndslivet generelt, som reaksjon mot dekadansen og fin de siècle-stemninga på slutten av 1800-talet.

Den sistnemnde dyrka melankolien og dødslengten til det moderne storbymennesket. Vitalistane, derimot, strutta av tru på at alt liv har ei eiga livskraft ved seg, ein antiintellektuell, sunn og vonfull naturkultus der sola var det sentrale symbolet. I biletkunsten blei dette gjerne framstilt gjennom muskuløse badande og helst nakne menn – Munch har fleire slike målarstykke, som i dag kan ha ein bismak av homoerotikk og naziestetikk.

Helios over Hellas

Kva så med vitalismen i musikken? Eit nøkkelverk i den nordiske tradisjonen er danske Carl Nielsens (1865–1931) konsertouverture Helios, op. 17, som blei til under eit sommaropphald i Hellas i 1903. Helios er gresk for «sol»; me opplever sola som går over Egearhavets himmelkvelv gjennom eit program Nielsen samanfattar i fylgjande motto: «Stilhed og mørke – så stiger sol under frydefuld lovsang – vandrer sin gyldne vej – sænker sig stille i hav.» Innleiinga «Andante tranquillo» er verknadsfull. Ho tek til med lange tonar i dei djupe strykarane. Over den tonar hornsignal som kunngjer at ein ny dag blir fødd, før fiolinane blenkjer til med dei fyrste solstrålane.

Den finaste tolkinga eg kjenner, er den med finske Esa-Pekka Salonen og Sveriges Radios symfoniorkester frå 1986. På CD-en får me òg eit anna Nielsen-stykke som handlar om kampen mellom lys og mørker, nemleg den fjerde symfonien hans, som ber mottoet «Det uudslukkelige».

Profeten

Men det fremste emblemet for vitalismen i musikken er det stykket Oslo Filharmoniske Orkester under leiing av russiske Vasilij Petrenko no kjem med ei strålande innspeling av: Richard Strauss’ (1864–1949) symfoniske dikt Also sprach Zarathustra, op. 30, som blei urframført i 1896. Teknisk klarer Oslofilharmonien å realisera Strauss’ instrumentasjonskunst til fullnad, med herlege, velbalanserte klangkonstellasjonar mellom dei ulike orkesterinstrumenta.

Strauss hadde på byrjinga av 1890-talet fordjupa seg i skriftene til Friedrich Nietzsche, som var ein hovudinspirator for vitalistane. Munch måla sjølv to monumentale portrett av den tyske filosofen. Eitt av dei heng i dag i Munchmuseet og syner han på ein bakgrunn av eldraud sol.

Overmennesket

Nietzsches idé om «overmennesket» fascinerte Strauss. Me lyt sjå dette løyst frå nazismens misbruk: Det handlar om individet som maktar å tenkja transcendent, som frigjer seg frå flokken for sjølv å leggja fast vilkåra for eksistensen sin. Strauss gav stykket, der han grundar over skiljet mellom menneske og natur, undertittelen «Fritt etter Nietzsche». Men sjølv om Nietzsches poetiske visjon om Zarathustra ligg til grunn – denne persiske profeten som stig ned frå fjellheimen for å dela den nyvunne innsikta si med verda – poengterte Strauss at me lyttarar ikkje kjenna forteljinga. «Dei som verkeleg veit korleis ein lyttar til musikk, treng ikkje det», meinte han, for musikken handlar om «dei eigne kjenslene» til komponisten.

Introduksjonen ber tittelen «Einleitung, oder Sonnenaufgang» («Innleiing, eller soloppgang»), og det er vanskeleg å ikkje sjå føre seg at Nielsen lét seg inspirera av denne i Helios-ouverturen sin. Strauss’ forspel er blitt ikonisk gjennom Stanley Kubricks 2001: En romodyssé frå 1968, ein film som syner kor godt det vitalistiske uttrykket høver som filmmusikk: Den veldige orkester-crescendoen i byrjinga markerer for Kubrick òg byrjinga på menneskeætta, med menneskeapar på savannane i Afrika.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

CD

Richard Strauss:

Also sprach Zarathustra; Ein Helden­leben

Oslo Filharmoniske Orkester; dir.: Vasilij Petrenko. Lawo 2019

STANDARDSINNSPELINGA

CD

Carl Nielsen:

Symfoni nr. 4,

Helios-
overture

Sveriges
Radios symfoni­orkester;
dir.: Esa-Pekka Salonen
Sony 1986

Edvard Munchs måleri «Solen» i Universitetets aula i Oslo er for meg sjølve emblemet for dei åndelege straumdraga kring førre hundreårsskifte som blir kalla «vitalismen». Omgrepet er diffust og kan vanskeleg jamstillast med andre ismar, til dømes ekspresjonismen. Vitalismen vantar nemleg programerklæring eller sentrale talsmenn. Men som impuls merkar me han både i kunsten, musikken og åndslivet generelt, som reaksjon mot dekadansen og fin de siècle-stemninga på slutten av 1800-talet.

Den sistnemnde dyrka melankolien og dødslengten til det moderne storbymennesket. Vitalistane, derimot, strutta av tru på at alt liv har ei eiga livskraft ved seg, ein antiintellektuell, sunn og vonfull naturkultus der sola var det sentrale symbolet. I biletkunsten blei dette gjerne framstilt gjennom muskuløse badande og helst nakne menn – Munch har fleire slike målarstykke, som i dag kan ha ein bismak av homoerotikk og naziestetikk.

Helios over Hellas

Kva så med vitalismen i musikken? Eit nøkkelverk i den nordiske tradisjonen er danske Carl Nielsens (1865–1931) konsertouverture Helios, op. 17, som blei til under eit sommaropphald i Hellas i 1903. Helios er gresk for «sol»; me opplever sola som går over Egearhavets himmelkvelv gjennom eit program Nielsen samanfattar i fylgjande motto: «Stilhed og mørke – så stiger sol under frydefuld lovsang – vandrer sin gyldne vej – sænker sig stille i hav.» Innleiinga «Andante tranquillo» er verknadsfull. Ho tek til med lange tonar i dei djupe strykarane. Over den tonar hornsignal som kunngjer at ein ny dag blir fødd, før fiolinane blenkjer til med dei fyrste solstrålane.

Den finaste tolkinga eg kjenner, er den med finske Esa-Pekka Salonen og Sveriges Radios symfoniorkester frå 1986. På CD-en får me òg eit anna Nielsen-stykke som handlar om kampen mellom lys og mørker, nemleg den fjerde symfonien hans, som ber mottoet «Det uudslukkelige».

Profeten

Men det fremste emblemet for vitalismen i musikken er det stykket Oslo Filharmoniske Orkester under leiing av russiske Vasilij Petrenko no kjem med ei strålande innspeling av: Richard Strauss’ (1864–1949) symfoniske dikt Also sprach Zarathustra, op. 30, som blei urframført i 1896. Teknisk klarer Oslofilharmonien å realisera Strauss’ instrumentasjonskunst til fullnad, med herlege, velbalanserte klangkonstellasjonar mellom dei ulike orkesterinstrumenta.

Strauss hadde på byrjinga av 1890-talet fordjupa seg i skriftene til Friedrich Nietzsche, som var ein hovudinspirator for vitalistane. Munch måla sjølv to monumentale portrett av den tyske filosofen. Eitt av dei heng i dag i Munchmuseet og syner han på ein bakgrunn av eldraud sol.

Overmennesket

Nietzsches idé om «overmennesket» fascinerte Strauss. Me lyt sjå dette løyst frå nazismens misbruk: Det handlar om individet som maktar å tenkja transcendent, som frigjer seg frå flokken for sjølv å leggja fast vilkåra for eksistensen sin. Strauss gav stykket, der han grundar over skiljet mellom menneske og natur, undertittelen «Fritt etter Nietzsche». Men sjølv om Nietzsches poetiske visjon om Zarathustra ligg til grunn – denne persiske profeten som stig ned frå fjellheimen for å dela den nyvunne innsikta si med verda – poengterte Strauss at me lyttarar ikkje kjenna forteljinga. «Dei som verkeleg veit korleis ein lyttar til musikk, treng ikkje det», meinte han, for musikken handlar om «dei eigne kjenslene» til komponisten.

Introduksjonen ber tittelen «Einleitung, oder Sonnenaufgang» («Innleiing, eller soloppgang»), og det er vanskeleg å ikkje sjå føre seg at Nielsen lét seg inspirera av denne i Helios-ouverturen sin. Strauss’ forspel er blitt ikonisk gjennom Stanley Kubricks 2001: En romodyssé frå 1968, ein film som syner kor godt det vitalistiske uttrykket høver som filmmusikk: Den veldige orkester-crescendoen i byrjinga markerer for Kubrick òg byrjinga på menneskeætta, med menneskeapar på savannane i Afrika.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.

Emneknaggar

Fleire artiklar

Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Foto Brit Aksnes

Feature

Bygde-Cinema Paradiso

STRANDEBARM: Det rører meg djupt at Bygdekinoen framleis eksisterer.

Brit Aksnes
Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Foto Brit Aksnes

Feature

Bygde-Cinema Paradiso

STRANDEBARM: Det rører meg djupt at Bygdekinoen framleis eksisterer.

Brit Aksnes
Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.

Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.

Foto: Nina Djæff

BokMeldingar
Ronny Spaans

Eit sandkorn i maskineriet

Ole Paus skriv mest om slektsbakgrunn og mindre om artistkarrieren i sjølvbiografien sin, men det forklarar likevel mennesket Ole Paus.

Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.

Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.

Foto: Frederik Ringnes / NTB

Samfunn
Per Anders Todal

Husforsikring i hardt vêr

Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?

Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.

Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.

Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB

Ordskifte
PerVaglum

Vestre må avslutte konflikter og beklage

«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Foto: Susana Vera / Reuters / NTB

Samfunn

Prisen for det ville vêret

I forsikringsbransjen er det langt mellom klimaskeptikarane.

Per Anders Todal
Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Foto: Susana Vera / Reuters / NTB

Samfunn

Prisen for det ville vêret

I forsikringsbransjen er det langt mellom klimaskeptikarane.

Per Anders Todal

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis