Ein dag sa den danske yrkesbroren som eg delte kontor og sekretær med i Washington: – Vi driv eigenleg med syntetisk journalistikk. Vi skriv om det som andre skriv om, vi snakkar knapt med nokon. Det har vi ikkje tid til. Det er for mykje som skal lesast. Vi burde oppleva meir.

Eg nikka melankolsk og bøygde nakken over den enorme avisbunken att.

Det er 40 år sidan, og ikkje alt er for seint: Denne månaden fekk eg sett noko av det eg hadde skrive om både i 1979 og i 1990: Eg reiste gjennom Panamakanalen – fire sluser og 82 kilometer. Omtrent som frå Værnes til Inderøy, minus slusene, etter at jarnvegsundergangane ved Ronglan og Fleskhus vart historie.

Eg sat på pressegalleriet i Senatet da avtala mellom president Carter – det er seks presidentar sidan – og styresmaktene i Panama vart godkjend: USA skulle overdra Panamakanalen til vertslandet. Mellom motstandarane var ein aldrande eksguvernør frå California, Ronald Reagan, som ville verta president i USA. Avtala frå 1903 skulle gjelda «i all æva» (in perpetuity, på det nesten religiøse originalspråket frå den tida). Æva vart no avgrensa til 31. desember 1999. Da skulle Panama overta.

Slik gjekk det òg, men ikkje utan bråk, våpengny og store dosar meir syntetisk journalistikk.

I Europa var hausten 1989 så dramatisk at det som hende i Panama, fekk heller lita merksemd. I 1983 hadde general Manuel Noriega sikra seg det meste av makta i Panama. Han hadde arbeidd for CIA sidan 1955. Samarbeidet gjekk dårlegare etter kvart som amerikanarane fekk for seg at han styrte ein del av narkotikaeksporten frå Colombia til USA; dessutan var det ansatsar til sympati mellom generalar i Panama og Fidel Castro på Cuba. I 1989 annullerte Noriega resultatet av eit presidentval der USAs mann vann. Da vart det brått tett mellom dei amerikanske militærøvingane i Panama, og den siste av fem amerikanske kupplanar fekk brei omtale i aviser i landet og i USA.

20. desember 1989, seks veker etter at Berlinmuren fall, sende president Bush 28.000 soldatar og 300 fly til Panama i aksjonen «Rettvis sak» (Just Cause). Just det: Colon, inngangsporten til Panamakanalen frå Atlanterhavet, og Panama City, hovudstaden i stillehavsenden, vart bomba. Kor mange panamanarar som vart drepne, er ikkje kjent. Dei amerikanske journalistane som ville sjå krigen, vart samla på ein militærbase i Florida. Derifrå vart dei sende til Fort Clayton, ein base i kanalsona i Panama. Der vart dei verande og fekk sjå veggene i romet dei sat i.

USA utnemnde vinnaren av presidentvalet til nytt statsoverhovud. Noriega fekk asyl i Vatikanets ambassade i Panama City. For å få tak i han, sette USA inn kulturelle våpen: Døgnet rundt dundra det metallrock utafor ambassaden. Noriega og pavens sendemann heldt stand mot bråk og søvnmangel, men berre til pavediplomaten spurde generalen kva han meinte om at underbuksene hans skulle vaskast av nonner resten av livet.

Slikt har ein latinamerikansk machomilitær ikkje noko godt svar på, så etter ei stussleg og alt anna enn stille jul melde Noriega seg for amerikanarane 3. januar 1990, og han fekk ei lang fengselsstraff. I 2007 slapp han ut, men i 2010 utleverte USA han til Frankrike. Der fekk han ein dom for pengevasking. Han døydde i forfjor.

Panamakanalen er vakker, 33 av dei 82 kilometrane går i den kunstige innsjøen Gatun, dels mellom frodige tropiske øyar, dels i fjellskjeringar som ville ha vore tunge nok i åra 1903–1914, også om ikkje fleire tusen arbeidarar hadde bukka under for gulfeber. 815.000 skip har passert sidan. Utstyret er moderne, små lokomotiv trekkjer dei enorme fartya gjennom slusene. Ferda mellom dei to verdshava tek éin dag. Panama City er ein skyskraparby med snille bankar.

Grunnlaget la president Theodore Roosevelt i 1903 med eit klassisk eksempel på amerikansk imperialisme: Han røska ut den nordlege provinsen i Colombia, gjorde han til den nye staten Panama og sikra USA rett til kanalen «i all æva».

Trudde han. Men da hadde USA drive jarnveg sidan 1855 for å frakta gullgravarar til det ville Vesten.

Per Egil Hegge