Ein gong midt i 1990-åra var det eit skandinavisk presseseminar på Lysebu i Oslo, og emnet var innvandringa og innvandrarane: Korleis talar og skriv vi om dei? Dette er altså ein generasjon sidan, og minnet om seminaret hugsar eg som eit vardøger.

Ordet vardøger lærde eg av farmor Dortea (1874–1959) på Heggjasgarden i Skatval. Brått kunne ho seia: «No må æ sætt over kaffen, fer no haurd’ æ vardøgeret hans Per.» Fem minutt seinare kom farfar inn døra, og da var kaffien klar, som det heiter no.

For henne hadde vardøgeret ikkje det minste med overtru å gjera. Det var eit fenomen like naturleg og påliteleg som at sola stod opp og gjekk ned, og at månen vaks og vaks heilt til det vart fullmåne. Så minka han.

Vardøgeret på Lysebu to generasjonar seinare var eit par utsegner frå ein sjølvtrygg og dyktig svensk yrkesbror som fekk spørsmål om innvandrarproblemet i Sverige.

– Vi har ikkje noko slikt problem, så det har vi da heller ingen diskusjon om. Det seier seg sjølv at vi ikkje skriv om det, sa han.

Tøger Seidenfaden (1957–2011), som på den tida var fersk sjefredaktør i avisa Politiken i Danmark, hadde både geografikunnskap og ironi på lager:

– Eg bur i København. 25 kilometer unna ligg bydelen Rosengård i Malmö, sa han, der er det innvandrarar som ikkje oppfører seg heilt bra.

Svensken, som var fødd av søreuropeiske foreldre i Stockholm, tok oppatt for den tungnæme dansken at Sverige var heilt fri for slike problem. Da var det heller ingen grunn til å skriva om dei. At danskane hadde rota det til for seg, var ei heilt anna sak, og grunnen var den røffe og ukloke tonen i aviser, radio og fjernsyn i grannelandet.

I 2014, etter det svenske riksdagsvalet, kom vardøgeret i form av sosialdemokraten Magdalena Andersson. Ho vart intervjua i programmet Skavlan, og ho hadde løyst problemet med Sverigedemokratane. For ho skulle no ta over som finansminister, og da trong ho ikkje lenger trekka for gardina frå vindauget på kontoret sitt i riksdagsbygningen. Det gjorde ho for å sleppa å sjå det fæle utsynet: rett inn på kontoret til Sverigedemokratane.

Slik problemløysing gjer strutsen til den reinaste Einstein.

I 1990-åra kom den mest vidgjetne replikken i dansk politikk frå statsminister Poul Nyrup Rasmussen. Han sa til Dansk Folkeparti: «Stuereine vert de aldri.» Ikkje lenge etter vart dei støtteparti for dei danske sosialdemokratane, og prisen for å berga budsjettframlegga gjennom Folketinget var ein hardare dansk innvandringspolitikk, år etter år. Det var mykje viktigare enn ministerbilar.

For ei veke sidan vart Sverigedemokratane ikkje det nest største partiet, men tredjeplassen gjer at ein skal ha svært tjukke gardiner for å halda dei ute or syne eller sinn.

Og i Noreg? Ein kvikk, ung kollega i Aftenposten fann i 1983 ut at kontoret i Oslo kommune for sigøynarsaker, som det heitte den gongen, hadde fleire tilsette enn det var sigøynarar (rom) i hovudstaden. Han meinte det var grunnlag for ein reportasje om eit opphovna kommunalt byråkrati, og han ville ha meg med til sjefredaktøren for å gje ideen litt tyngd. Det hjelpte lite; sjefredaktøren sette foten ned: «Da får vi høyra at vi er rasistar.»

Så vi skreiv ikkje noko om det. Dermed var problemet løyst og borte. Og sigøynarkontoret vart nedlagt.

Per Egil Hegge