All den tid vi nordmenn – og kvinnene ikkje å gløyma – kan konkurrera i handball og langrenn for damer, er det ikkje så farleg med leseevnene så lenge vi kan stava oss gjennom resultatlistene. Dei er kanskje ikkje like oppmuntrande når vi skal sjå på utfallet av Pisa-prøvene, men det hjelper å stålsetja seg, retta ryggen og ikkje gå i svart.

Er ikkje det nok, er det berre å baska seg i den siste løypemeldinga frå oljefondet, rettare sagt «Statens Pensjonsfond Utland», og gleda seg over at ein må ha astronomiske talomgrep for å skjøna kor kvikt pengebingen vår veks. Pengebingen vår.

På Pisa-lista vart det norsk åttandeplass denne seinhausten, og atter fekk vi oppleva at det er 15-åringane i Estland som toppar tabellen.

Om vi kanskje til dagleg ikkje tenkjer på estarane som eit nordisk folk, er det minst to grunnar til å gjera det: Sjølve gjer dei just det, og det heng saman med meir enn det som kartet over Nord-Europa viser oss. Huslyden Hegge fekk det inn med skei, kniv og gaffel i dei åra da vi hadde estisk-amerikanske grannar i Washington. Dei hadde utvandra til Canada mot slutten av krigen, men slo seg snart ned i USA. Når dei hadde fest, baud dei eit sneis estiske utvandrarar, og så oss. Heile tonen, heile arrangementet, var skandinavisk, jamvel om ingen snakka svensk. Maten bar litt preg av finsk kokekunst, og estisk folkedans verkar svært estisk, men kjensla av kortreist og nær kultur var gjennomtrengjande. Og ingen vestfolding kunne ha lagt meir sjel i jonsokfeiringa enn dei estiske venene våre, jamvel om det vert tidleg mørkt i Washington ved midtsommar.

Men altså Pisa-målingane, som ikkje har det minste med eit skeivt tårn i ein by i Toscana å gjera; det er ei forkorting. Kvifor ligg Estland på topp?

Det skandinavar flest ikkje veit om kor effektivt det estiske kulturvernet er, kan oppsummerast slik: Det skal noko til for ein knapp million menneske å halda på sitt eige språk når du i to generasjonar har hatt 200 millionar eller så som snakkar slaviske eller tyrkiske tungemål, rundt deg. Og det galdt meir enn dagleglivet, det gjekk heilt til topps: Estland var den einaste sovjetrepublikken der det var mogleg – og lovleg – å ta universitetseksamen på høgste nivå på morsmålet. Eller doktorgrad for den del. Det var tungvint, for mykje av lærestoffet var på russisk. Men det var ei hjarte- og prinsippsak.

Da Sovjetunionen gjekk i oppløysing for ein menneskealder sidan, skulle Estland brått greia seg som eigen, sjølvstendig stat. Dette fall i tid saman med datarevolusjonen. Så tidleg som i midten av 1990-åra hadde estarane utvikla ein dataindustri, og innført databruk i administrasjon og undervisningsvesen, på like høgt nivå som i dei mest moderne landa i Vest-Europa. Det viktigaste våpenet dei hadde for å gjennomføra den politiske revolusjonen, eller overgangen, frå eit sovjetsosialistisk til eit liberalt demokratisk samfunn, var den nasjonale songskatten. Det står ingenting om slikt hos Marx og slett ikkje hos Lenin – begge kunne vera nokså umusikalske i meir enn éi tyding av ordet. Men estarane hadde hatt ryggrad til å halda sine eigne tradisjonar ved like og kunne no bruka dei som styresnor og kart.

Vert det førsteplass på matematikktabellen når ein legg slike metodar til grunn? Tydelegvis gjer det det, kor få spor som enn er å finna i noko av dei 55 banda der alle Lenins skrifter er samla. (Ja da, dei er omsette til estisk, alle saman.) Og kanskje har estarane satsa på eitt av fyndorda frå Lenin: «Det ein må gjera, er å studera, studera, studera.»

Per Egil Hegge