Sakprosa

Per Anders Todal:

Havlandet. Historia om hava som skapte Noreg

Vigmostad & Bjørke

I tre år har Per Anders Todal reist i dei norske havområda som er seks gonger større enn fastlandet. Han har brukt tida godt, stilt gode spørsmål til både fiskarar og forskarar, og fått mange kloke svar. Dessverre er nokre også svært dramatiske. Det jagande folkeslaget som skapte ein av dei økonomisk sterkaste nasjonane i verda, har lagt framtida i eit syrebad.

Men før det kjem så langt, er det vanleg at folk som brukar tida på havet, kjem heim med noko av verdi. Med boka Havlandet. Historia om hava som skapte Noreg oppfyller Todal dette kravet, skyhøgt over minstemålet. Vi toler godt ei ny «havbok», men tittelen tok Morten Strøksnes for nokre år sidan. Sjølv om dei to bøkene er nokså ulike, handlar begge om kva vi gjer med havet, og havet med oss. Som mange andre likte eg boka til Strøksnes, og gjer det framleis.

Men Havlandet held det same høge nivået, takk vere Todals velskrivne reportasjar, innsiktsfulle bruk av forskingskjelder og tankevekkjande analysar i eit folkeleg og forståeleg språk. At han i tillegg har eit sterkt tvisyn, kjem vel med fordi bruken av havet til alle tider har vore sterkt omflødd av sprikande meiningar.

Forteljingar

Dag og Tid-journalisten Todal var berre halvtanna år då han stabba ned til fjøra heime på Nordmøre. Nyfikna på det yrande livet under sleipe steinar, tare og tang starta der. Interessa sleppte aldri taket og har no resultert i Havlandet. Dette er ikkje historia om Havet med stor H, men fleire forteljingar om svært ulike norske havområde. Kvart av desse har sin eigen natur og historie, og dei har på kvar sin måte forma liv og livsvilkår for kystfolket.

Med hundrevis av fjordar og ei lang kystlinje mot Barentshavet, Norskehavet, Nordsjøen og Skagerak har vi ei sjømatnæring med uvanleg rike ressursar. Er det svart hav i eitt område, går det betre i eit anna. Todal tek lesarane med på kystvakttokt rundt Svalbard, der Noreg, Russland og EU har sine største torskekvotar. Neste stopp er skreifisket med tyngdepunkt i Lofoten, verdas største sesongfiske. Vi blir med på garnfiske rundt Smøla, sildefiske og kvalfangst i Nordsjøen og brislingfiske djupt inne i Sognefjorden – dei siste restane av norsk hermetikkindustri som gjorde Stavanger til ein industriby.

Faresignal

Og apropos nedlagd industri. Skal eg vere kritisk til noko ved denne boka, trur eg at ho ikkje hadde blitt dårlegare med eit case frå Finnmark. Ingen region har storhavet så uskjerma og tett på seg, ingen har slik nærleik til fiskefelta, men samstundes så lite å falle tilbake på når fisket sviktar. Industriell tråldrift og filetfrysing etter krigen vart ein fiasko som la fiskeværa i fylket opne for det som vert kalla rov og ran, eller meir presist: starten på ei privatisering av retten til å fiske. Drivkrafta er ein stabil kapitalstraum som går sørover, sterkare no enn før.

Faresignala som Todal også formidlar, kjem ikkje frå fiskarane, men frå tokt med forskarane. I Norskehavet har raudåta ei nøkkelrolle i produksjon og transport av protein oppover i næringskjeda. Eit tre millimeter langt zooplankton er det viktigaste dyret i landet vårt. Men i lang tid har denne livsviktige delen av skaparverket blitt truga av det som Todal kallar «det store syrebadet». Dei kalde nordiske hava er rause i opptaket av CO2. Dette gjev ei gallopperande forsuring av havet som trugar alt liv som treng visse mengder kalk for å kunne gjere oppgåva si. Og diverre for oss alle er raudåta blant desse.

Forsuring

Todal legg ikkje skjul på at dette gjer han redd. Før hundreåret er omme, vil havet truleg bli surare enn det har vore på 20 millionar år. Kva og kor mykje hava våre kan produsere då, er svært usikkert. Sjølv om vi stogga alle CO2-utslepp på dagen, vil havforsuringa halde fram i fleire hundre år. Om det kan vere ei trøyst, har noko liknande skjedd før; for rundt 252 millionar år sidan. Verda overlevde og blomstra opp att. Så spørst det om det av oss som blir med tilbake, er i stand til å hugse det gamle refrenget om «aldri meir».

Trugsmåla frå syrebadet kan bli dramatiske før oljealderen for alvor er over. Og er det så sikkert at «kyst-Noreg skal leve av fisken når oljen tek slutt», slik vi trøystar oss med i dag? Biletet av havet som ein frodig blå åker kan få ein ny dimensjon: at åkeren må leggjast brakk, medan landet vårt, på veg inn i ein ny tidsalder, treng han meir enn nokon gong.

Gunnar Grytås

Gunnar Grytås er journalist, forskar og forfattar av fleire bøker om kystkultur og fiskeripolitikk.

Sidan Per Anders Todal er tilsett i Dag og Tid, er boka meld av ein bokmeldar som ikkje er knytt til avisa.