Sakprosa

Helene Uri:

Hvem sa hva? Kvinner, menn og språk

Gyldendal

I januar 2017 skreiv Dagbladet.no om det banebrytande arbeidet til lækjaren og forskaren Anita Kåss. Tittelen var slik: «Anita (37) oppdaget pille mot leddgikt. Nå er rettighetene solgt for 800 millioner.»

Det er drygt å omtala ein velvyrd fagperson på denne måten. Dagbladet tok etter kvart til vitet og endra tittelen, men eit gnagande spørsmål heng att i lufta: Kunne avisa ha omtala ein mannleg forskar på denne måten? «Per (37) oppdaget pille»? Trur ikkje det, svarar Helene Uri.

Legitimeringa

Temaet «språk og kjønn» er stort, ømt og innfløkt, og forfattaren må rekna med at prosjektet vert låtteleggjort og bagatellisert. Då NRK la ut ei sak om Hvem sa hva? på Facebook-sida si (12. september 2018), gjekk det ikkje lange stunda før det vart liv i kommentartråden. Her kunne me til dømes lesa at folk generelt og Uri spesielt må ha lite å driva med for tida, sidan «slike trivialiteter» får merksemd.

Mot denne bakgrunnen er det rimeleg at Uri opnar boka med å grunngjeva sjølve prosjektet. I innleiingskapittelet viser ho til ei rad forskingsarbeid som provar at menn og kvinner vert vurderte ulikt, til og med her i Noreg – «et av verdens mest likestilte land». Nokre meiner at me ikkje treng å bry oss om kjønnsskilnader i språket no som likestillinga er komen so langt. Uri snur denne tankegangen på hovudet: Å granska kjønnsaspektet i norsk er interessant nettopp fordi Noreg er sopass likestilt.

I boka drøfter Uri to overordna spørsmål: «Bruker kvinner og menn forskjellige språk?» «Omtales kvinner og menn forskjellig?» Svaret er ja på båe spørsmåla, sjølvsagt med ei rekkje atterhald – og nettopp balansen mellom reservasjonar og spissformuleringar synest eg Uri får fint til. Ho tillèt seg å koma med fyndige utsegner (til dømes «Menn snakker mer enn kvinner når både kvinner og menn er til stede.»), men gløymer aldri å ta dei naudsynte atterhalda. Teksta misser kanskje litt futt på den måten, men samstundes vert det lettare å nytta boka som grunnlag for sakleg debatt.

Den fyrste bolken – om typiske drag ved språkbruken til kvinner og menn – er mangslungen og beint fram medrivande. Alt frå tonelægje og tungebruk til ordtilfang og samtalestil vert granska. Me får til dømes vita at menn har lett for å seia eg («eg skal dit i ferien») der kvinner gjerne seier me/vi («me skal dit i ferien»).

Mange av desse språkdraga er nemnde i eldre språkbøker, so det er sjeldan tale om spildrande nye funn. Men gamle funn kan tolkast på nye måtar, og ofte må dei tolkast på nytt, for nokre av dei gamle utgreiingane er rett og slett hårreisande. Uri krydrar teksta med slike døme, og favoritten min er den danske språkforskaren Otto Jespersen. I 1941 skreiv han at tankestreken og ellipsen (dei tre prikkane som markerer avbrot) har noko kvinneleg ved seg, for det er typisk kvinner å bryta av ein tanke før han er ferdigtenkt.

Køyra som ei kjerring

Jespersen er borte, men noko av tankegodset heng att. Språket favoriserer framleis menn. Det er positivt for ei kvinne å verta omtala som ein kar («ta det som ein mann»), og leitt for ein kar å verta omtala som ei kvinne («køyra som ei kjerring»). So skal me ikkje gløyma at menn helst skriv om andre menn – Uri har granska biografiar, nekrologar og andre kjelder, so ho har harde fakta å visa til. Ja, i den andre bolken i boka kjem tala på laupande band. Korleis er kjønnsfordelinga i avisene? Kor mange litterære prisar har gått til kvinner?

Det heile er temmeleg nedbrytande, so det er bra at Uri vågar å skjemta der det er høve til det. Den humoristiske sansen har dessutan smitta over på bokbunaden (ved Exil design): Omslaget til Hvem sa hva? flørtar med omslaget til Hvem Hva Hvor-bøkene.

Pirk og piss

Eg har kome over eit par tilfelle der kjelder eller sitat i teksta ikkje er moglege å finna att i litteraturlista. Det fine sitatet av Mikhail Bakhtin, til dømes, kvar er det henta frå?

So var det verbet pissa. Uri skriv på side 58 at det er skilnad på pissa og tissa: Fyrstnemnde vert ofte nytta av og om menn, sistnemnde vert ofte nytta av og om kvinner. Ho legg til at det kan vera dialektskilnader her. På side 282 er denne nyansen borte. Uri slår fast at nokre verb berre er for menn, og underbyggjer påstanden med statistikk: «I norske bøker er det ingen forekomster av ‘hun pisset’.» Det stemmer nok, men det er lett å finna bøker med formuleringa «ho pissa». Sjølv har eg ikkje tissa på mange år.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er fast skribent
i Dag og Tid.