Sakprosa

Gjert Vestrheim:

Klassisk retorikk

Dreyers forlag

Denne boka er ei innføring i den klassiske retorikkens grunnleggjande omgrep. Men målgruppa er ikkje dei som berre ønskjer kunnskap om faget. Boka vender seg til dei som vil nytte retorikken, anten dei vil tale sjølve eller dei vil lære seg å vere kritiske til andre sine taler. Og kven ønskjer ikkje å vinne diskusjonar og avrøystingar? Og å avkle ein meiningsmotstandar den retoriske bunaden?

Mange bøker tilbyr hjelp til slikt – utan det klassiske innslaget. Men Gjert Vestrheim er klassikar og ekspert på gamalgresk. Han vil bevisstgjere og dyktiggjere lesarane sine ved hjelp av teoriar og termar som i hovudsak vart utarbeidde av grekaren Aristoteles på 300-talet f.Kr. og romaren Quintilian på 100-talet e.Kr.

Godt grep

Dette grepet fungerer særs vel i denne boka. Det gode gamle retorikkfaget og det antikke «systemet» viser seg å høve rett så godt som grunnlag både for praktikaren, som sjølv vil bli ein betre talar, og for kritikaren, som helst vil gjennomskode andre. At det er slik, kjem, som Vestrheim seier, av at dei observerbare faktaa i retorikkfaget – munnleg og skriftleg språkbruk og argumentasjon i skrift og tale – er dei same no som for to tusen år sidan. I fag som astronomi, biologi og medisin, som har gjennomgått store omveltingar, ville det vere meiningslaust å skrive ei innføringsbok basert på antikke kjelder.

Boka serverer lesaren sentrale delar av den klassiske retorikken i eit nøtteskal, med rikeleg bruk av det tekniske ordtilfanget som høyrer faget til, og som vi har dels frå gresk, dels frå latin. Etter at innleiingskapittelet har gjort eit sveip gjennom heile retorikkhistoria, drøftar Vestrheim eit par grunnleggjande retoriske omgrep og
dinest dei tre klassiske talesjangrane og tre av retorikkens tradisjonelle fem «delar»: å finne, ordne og utforme stoffet.

Lett å fordøye

Hovudbolken av boka gjeld dei tre overtalingsmidla etos, patos og logos, altså dei ressursane som ligg i talaren (sjølvframstilling), i tilhøyrarane (kjenslene) og i saka sjølv (argumentasjon). Eit eige kapittel gjeld inndelinga og særleg krava til ei god «forteljing»: at ho skal vere kort, klar og truverdig. Boka tek til sist opp språk og stil. Språket skal vere korrekt, klart, «pynta» og passande. Mest handlar det her om tropar og figurar. Dette høyrest kanskje mykje ut, og ganske gresk. Det er ikkje til å kome ifrå at teksten nokre stader blir litt tett og teknisk, ikkje minst når alle tale- og tankefigurane vert presenterte og kategoriserte: frå homoioteleuton via prosopopoiia til aposiopese.

Men informasjonsmengda er lett å fordøye. Språket er klart – det skulle berre mangle i ei slik bok. Framstillinga er godt disponert og proporsjonert, med nokre overraskingar som viser Vestrheims personlege grep om stoffet. Ein har sjeldan kjensla av at dette er enda ei gjennomkøyring av velkjent stoff. Og boka lukkast godt med hovudmålet: å vise kor direkte den klassiske retorikken kan vere til nytte for alle som talar og skriv – og høyrer og les.

Lærerik

Ikkje minst kjem dette av mengda med treffande døme i boka, frå livet og frå litteraturen. Dei – og av og til Vestrheims kommentarar – gjer boka reint underhaldande. Nokre få døme er frå moderne taler (Churchill), nokre få frå antikke (Cicero, Demosthenes). Men dei aller fleste er frå vanleg daglegtale eller dagens debatt. Serleg etoskapittelet trur eg kan få mange til å tenkje nærare over korleis dei ter seg eller bør te seg når dei talar eller kommuniserer, og til å sjå nøyare på mang ein politikar og samfunnsdebattant. Gjennom heile boka kan ein lære seg gode og dårlege måtar å bruke seg sjølv og språket på.

Vi lever ikkje i det athenske demokratiet, og retorikken er ikkje berre for det tala ordet. Og slett ikkje i denne boka, som ikkje berre er for «talarar». Vestrheim lèt til og med vere å behandle to av retorikkens fem kanoniske delar: utanåtlæring og framføring. Fleire andre sider av den klassiske retorikken vert heller ikkje dekte, som statuslæra og deklamasjonsvesenet, og den retoriske pedagogikken. Og kva med etikken? Kor går grensa for kva ein kan tillate seg? Er ikkje retorikk også manipulasjon?

Men ikkje alt høyrer heime i ei innføringsbok. Vestrheim har skrive den boka han ville skrive. Det har blitt ei god bok.

Øivind Andersen

Øivind Andersen er professor emeritus i klassisk filologi ved Universitetet i Oslo.