Sakprosa

Marta Breen:

Kvinnekamp. Foreningen Skuld: Norges første bøllekurs

Utgitt av Nasjonalbiblioteket

Denne vesle boka på totalt 85 sider er nærast for eit langt essay å rekne, ettersom Marta Breens tekst fyller berre litt over halvparten av sidetalet; resten er illustrasjonar. Det seier seg då nesten sjølv at det ikkje kan bli noko utfyllande verk om debattforeininga Skuld, som vart starta i november 1883 av seks unge kvinner som hadde vorte kjende med kvarandre på eit privat artiumskurs.

I 1882 hadde norske kvinner fått løyve til å ta examen artium, men offentlege gymnas vart ikkje opna for dei før to år seinare, slik at dei seks kvinnene måtte gå opp til eksamen som privatistar. Denne situasjonen, og sjølvsagt òg feministiske straumdrag i tida, inspirerte dei til å stifte ein privat og hemmeleg diskusjonsklubb der dei skulle lære seg å ta ordet og diskutere i forsamlingar.

Etter kvart blei møta opne for fleire kvinner, den kjende og respekterte kvinnesakskvinna Gina Krog kom med, og snart var medlemstalet auka til 24. Men Skuld fekk kort levetid, for alt i juni 1884 gjekk medlemane inn i den nystifta Norsk Kvindesagsforening på initiativ av Gina Krog.

Marta Breen endar framstillinga av Skulds liv og virke her. Men ho følgjer opp med eit kapittel om striden om Bjørnstjerne Bjørnsons drama En Hanske (1882) og nokre av innspela til Skuld-kvinnene i debatten om seksuell dobbeltmoral (med ein malplassert ekskurs om mellomalderforfattaren Christine de Pisans åtak på Roman de la Rose, ei satirisk bok om kvinner). Underkapittelet om kvinnerørsla sitt syn på arbeidarkvinner og sosialisme, der Skuld-medlemen Fernanda (Holst) Nissen spelar ei viktig rolle, er derimot interessant og relevant.

Boka sluttar med ei samling biografiske notisar om dei seks pionerkvinnene Marie Holst, Anna Bugge (Wicksell), Laura Rømcke (Schjødt), Minda Ramm (Kinck) og Betzty Børresen (Kjelsberg). Opplysingane når ikkje stort ut over dei ein kan finne i biografiske leksika, og byggjer ikkje på sjølvstendig forsking.

Bøllekurs?

Undertittelen på boka, «bøllekurs» (lånt, som Marta Breen opplyser, frå Mari Jonassens biografi om Fernanda Nissen), verkar ganske misvisande, endå omgrepet no for tida, i forlenging av kvinnerørsla frå 1970-talet, er mykje brukt om kurs i politisk debatt- og hersketeknikk for både kvinner og menn. For dei seks unge kvinnene kom frå pene, om enn liberale, heimar og hadde fått ei god oppseding.

Formålsparagrafen til Skuld legg heller vekt på at kvinnene skulle bidra til «hinandens selvudvikling og erhverve sig den lethed og slagfærdighed i diskussionen, der i vor tid er nødvendig for den, som har et standpunkt at forsvare og en, om end beskeden, plads at hævde paa den aandelige udviklings omraade».

Difor kunne den unge «Frk. Student (Laura) Rømcke», som ho vert kalla i Dagbladets referat i oktober 1884 frå eit møte om «Kvindesagen» i Studentersamfundet, halde eit langt innlegg mot den mektige konservative teologiprofessoren Marcus Jacob Monrad, som hadde hevda at akademiske studium ville skade både nervar og hjerne hjå kvinner, og at dei ville risikere å miste det kvinnelege særpreget.

Laura Rømcke svara då at «kvindelighed» såg ut til å bety at kvinner skulle halde seg til private, tradisjonelle kvinnesyslar og elles teie stille. Guds kvern mel langsamt, kunne ein seie, for Camilla Collett hadde jo sagt noko liknande om lag 30 år tidlegare. Særleg bøllete var det i alle fall ikkje.

Kven er ho skriven for?

Eg må vedgå at boka ikkje er skriven for meg, som må kallast ei godt vaksen kvinne, og som (nesten) heile livet har interessert meg for kvinnesak og kvinnelitteratur. Boka gjev seg heller ikkje ut for å vere anna enn ei innføringsbok når det gjeld denne delen av norsk kvinnesoge. Kanskje har Marta Breen, som sjølv er ei ung kvinne, hatt som føremål å nå dei heilt unge. Ein frisk språktone og ein viss ungdommeleg sjargong kan peike i den retninga, som når ho skriv at dersom «du» les deg opp på feministiske føregangskvinner, vil du bli overraska og skuffa over «pietisme og moralske fordømmelse av alt som er gøy, fortrinnsvis sex og alkohol» (s. 55).

Besteforeldre burde kjøpe boka til vaksne barnebarn av begge kjønn, men samtidig peike på at Marta Breen, trass i avsnittet om arbeidarkvinner, ikkje har med seg eit klasseperspektiv når ho kan skrive at «de fleste av fortidas kvinner levde utvilsomt dydige liv, alternativene var sjelden til stede» (s. 57). Dette gjeld rett nok til ein viss grad borgarskapet på 1800-talet, men om ein les Conradine Dunkers forteljingar i den posthumt utgitte Gamle Dage (1909) – ho var fødd i 1780 – får ein sjå noko anna. Og Mimi Sverdrup Lunden skriv i avsnittet om prostitusjon i Den lange arbeidsdagen (1948) at det på byrjinga av 1900-talet var venta at forlova par i bondesamfunnet og arbeidarklassa sov saman.

For meg ligg det mest interessante ved boka i det rikhaldige biletmaterialet. Fotografia og dei andre illustrasjonane gir eit godt inntrykk av tida, av damemote og møteformer, og det er fint å få eit andlet på desse forvitnelege kvinnene.

Jorunn Hareide

Jorunn Hareide er professor emeritus i nordisk litteraturhistorie ved Universitetet i Oslo og fast bokmeldar i Dag og Tid.