Sakprosa

Morten Søberg:

Nynorskens lys
Eit essay

Samlaget

Tittelen på Morten Søbergs essay kan få ein til å tru at det er eit eige lys over det nynorske skriftlivet eller den nynorske skriftkulturen. Eit overlys, kanskje, noko som held mørket borte og skin på ein eigen og eigenarta måte. Nokre slike tydingar finn ein i dei mange essaya som i sum utgjer essayet Nynorskens lys, men det essayet først og sist prøver på, er å halde nynorsken opp mot alle lys for å sjå sjølve «vassmerket» i det som er nynorsk. Søberg er ein reflektert, lærd skrivar.

Han rører seg heile tida mellom det personlege og det som nesten blir privat, mellom eigne hugskott og innfall og nedslag i ein skriftkultur som han finn å vere «prega av motstand og motstraum, politikk og, no og då, essayistikk». Vi veit at orda dei har skrive til oss, kan «glima som i soli dogg», og Søberg utforskar i rykk og sprang ein nynorsk skrifttradisjon full av ordtak, munnhell, innlån, sitat og tilvisingar.

Men han veit òg at mange parallellar og «prov» han finn på kva som kjenneteiknar nynorsk skriftpraksis, er omtrentlege, og at ein må vere litt av ein «selot» (fanatikar) for ikkje å frykte at det går med nynorsken slik som med norrønt på Hebridane (der skrivaren er for å kjøpe seg ei Harris Tweed-jakke): «Ein atonal svanesong avløyst av inkje anna enn etymologi og språkleg dvergmål.»

Tydeleg røyst

Éin stad samanliknar Søberg Vinjes berømte essay om Schweigaard med artikkelen om same mann i Norsk Allkunnebok, og han får slik fram grunnleggjande kjenneteikn på sjangeren han sjølv skriv i: «Essay er det ’eg’ som skriv. Skrivaren er klårare, medvite subjektiv og – i Vinjes meisterlege tilfelle – ein fødselshjelpar med tanke på lesarens eiga tenking.»

Det er aldri tvil i Søbergs bok om kven som skriv, og det er alltid tydeleg kva som dreg han i den eine og andre retninga, både til ulike skriftstykke, dokument, menneske og stader. For det synest også å vere eit grunndrag ved essayet at ein flyttar seg frå stad til stad, og på den måten blir tankane ramma inn på skiftande måtar.

Reisene kan vere planlagde og ein naudsynt del av skriveprosessen, men essayet opnar òg for at skrivaren kan kome på nye og andre tankar enn dei han hadde tenkt å prøve ut før reisa. Det opne og spørjande, den stadige undringa og den openberre gleda over å finne ut mangt merkeleg og forvitneleg frå arbeidet med og for nynorsken gjennom historia, gjer Nynorskens lys til noko heilt makelaust – i tydinga: Noko liknande finst knapt, og få om nokon andre skulle kunne skrive eit slikt essay.

Det treng ikkje bety at alt er like overtydande, men det betyr at lesaren sjølv må reflektere, vurdere, spørje. Ein kan kome til å seie til seg sjølv at visst er dette både klokt tenkt og godt sagt, men har det noko for seg?

Kanskje det som blir sagt, eigenleg kunne ha ført til ei anna slutning, eit anna resultat? Og då er det at sjølve grunntanken for heile essayet svarar klårt og tydeleg: Det var meininga, då har dialog kome i stand, då kan vi møtast til samtale og meiningsutveksling, og meir kan ein ikkje rekne med å få til. Og det endåtil om målet burde vere å overtale og få folk til å ta nynorsken i bruk.

Innhaldet

Litt sjølvbiografisk materiale, nokre reiser, sentrale nynorske essay, offentlege dokument, viktige personar i arbeidet for nynorsken – alt dette er aktivt teke i bruk for å skrive seg inn i «ein særnorsk skriftkultur gjennomsyra av ferdaminne, folkestyre, forsøk, munnhell og ordtøke, politikk, utprøvingar».

Slik har forfattaren sjølv indirekte sagt kva essayet hans handlar om, og teksten kommenterer ofte seg sjølv og spør då kva som er kjenneteikna på det som faktisk her blir sagt. Slik finn skrivaren fram til likskap mellom essayet som form og nynorsken som skriftleg praksis. Essayet set seg ut over vanleg tenking, slik nynorsken også kan seiast å vere i opposisjon: «Nynorsk handlar om å skrive annleis.»

Ein kunne kanskje ha sagt at nynorsken først blei kjempa fram i motbakke og strid gjennom den første tida – til alt hell med jamstellingsvedtaket som ei slags grunnlov – for så å måtte forsvare seg mot nedgang på dei fleste frontar i alle år etter andre verdskrigen – og så å seie av naturlege årsaker måtte bli «annleis», «opposisjonell» eller kva nemning ein vil bruke.

Uansett trur eg sjølve «vassmerket» som Søberg finn fram til, har mykje for seg. Det blir klårast formulert i den lange samtalen mellom skrivaren og ein bonde og filosof til slutt i boka: «om du held den nynorske skriftkulturen opp mot lyset, då ser vi vassmerket hans: eit skriftspråk tufta på samtalar, undersøkingar, politikk. Det er ein skriftkultur som så å seia møter seg sjølv i sakprosasjangeren essay.»

Det er ikkje sikkert at alt er slik Morten Søberg skriv i dette essayet, men det han seier, utfordrar tanken, og det meste er både godt tenkt og godt sagt. Les sjølv, så kjem du i godt selskap.

Hans H. Skei

Han H. Skei er professor
emeritus i litteraturvitskap
ved Universitetet i Oslo.