Politikk

Torbjørn Røe Isaksen og Kåre Willoch:

Alt med måte.
Politiske samtaler

Cappelen Damm

Då professor og stortingspolitikar Anton Martin Schweigaard døydde i 1870, skreiv Aasmund Olavsson Vinje eit minneord langt frå det vanlege for denne sjangeren. I staden for å lovprisa den avdøde gjekk han til frontalangrep på den høgt beundra juristen, økonomen og stortingspolitikaren.

Vitskapen til Schweigaard løyste seg opp i høgst uvitskapleg kasuistikk, og i politikken dreiv han det aldri lenger enn til eit forsvar for det gjevne, hevda Vinje. Men han vart populær på å seie til folk at dei sjølv visste godt nok kva dei skulle gjere. Kåre Willoch kunne nok stå fram som ein irriterande betrevitar i unge år. Men når han no har fylt 90, liknar han vesentleg meir på Vinjes trivelege herre.

Fortid og framtid

Cappelen Damm gjev ut ei bok som inneheld utskrifter av lange samtaler Willoch har hatt med Torbjørn Røe Isaksen, arbeidsminister og Høgre-politikar og nøyaktig 50 år yngre. Fortida i dialog med framtida. Men det vert ikkje mykje dialog. Den gamle statsmannen vert sjeldan utfordra av den unge politikaren, og Willoch dreg ikkje Isaksen og den sittande regjeringa til ansvar for noko som helst.

Ein kunne tenkt seg at den gamle ville ha uroa seg for framtida og den unge ha vore optimist. Men faktisk er det omvendt. Willoch trer fram som nøgd og optimistisk, medan Isaksen dreg fram trugsmål mot ytre miljø og indre samfunnsoppløysing. Willoch avviser det meste av ottene. Han er nøgd med det norske samfunnet som det er, og har tru på at problema kan bli løyste.

Klimakrise? Ja, men det er jo så mykje vi kan gjere. Og dyrt er det heller ikkje. Innvandring? Populisme? Det går nok bra, berre vi forklarer folk kva dette gjeld og kven dei skal høyre på, og berre vi syter for at økonomien går bra. Bodskapen frå den gamle statsmannen blir denne: Politikk er i røynda ikkje så vanskeleg. Folk er flinke nok. Det er berre å styre etter sunn fornuft. Og syne måtehald.

Willochs ståstad er sigerherrens. Det gjekk slik han ynskte det. Mest alle har no godteke at den frie marknadsøkonomien som Høgre stod nesten åleine for i 1950-åra, er å føretrekkje samanlikna med reguleringspolitikken som Arbeidarpartiet stod for fram til 1980-åra.

Måtehald

Kapitalismen har vunne fram, i Noreg som i resten av verda. Men i Noreg er vi særleg godt rusta for å møte utfordringar for framtida, av di vi har ein velutvikla velferdsstat og relativt små skilnader mellom folk. Willoch er ikkje snauare enn at han lèt Høgre ta æra for mykje av dette, men samstundes talar han med respekt om motstandarane i Arbeidarpartiet.

Éin ting er dei to samtalepartnarane samde om: Kapitalismen ville ha verka endå betre dersom kapitalistane hadde synt måtehald. Det er bra at folk blir rike, seier Willoch, berre dei ikkje ter fram altfor tydeleg at dei har blitt det. Då vert det skadeleg. Måtehald vert sjølve ryggrada i den tidlegare statsministerens samfunnssyn. Alt med måte er tittelen på boka, og alt vert øydelagt om folk ikkje syner måtehald.

Samfunnets overleving kviler følgeleg på den einskilde og hans eller hennar moralske habitus. Det er vanskeleg å sjå dette som anna enn nok ein lekk i privatiseringane som tok til med Willoch som regjeringssjef i 1980-åra. No er heile ansvaret for fellesskapet også skuve over på einskildmannen.

«There is no such thing as society», sa Margaret Thatcher. Willochs samfunn er på same måte ei samling av einskildpersonar. Føremålet med politikken er å gjere det best mogleg for flest mogleg, seier han, og det gjer ein best ved å la den einskilde sleppe til og utfalde evnene sine. Konservatisme vert definert ein stad i boka som at ein skal la den einskilde gjere som han eller ho vil, så lenge det ikkje øydelegg for andre til å gjera det same.

Dette læt meir som ein klassisk definisjon av liberalisme, og Adam Smith er den klassikaren Willoch nemner oftast. Nesten heilt borte er understrekinga av fellesskap som føresetnad for menneskets lukke som har stått sterkt i konservativ tradisjon. Familie, kyrkje og lokalsamfunn var sentrale då Lars Roar Langslet la ut om konservatismen og arven etter Edmund Burke. Utanom at Willoch slår eit velkome slag for barnefamiliar, finn vi ikkje mykje av dette att i Alt med måte.

Ei verdilaus bok

Utan ein ståstad utanfor seg sjølv kan ikkje vitskapsmannen slå fast om noko er rett eller gale, skreiv Vinje i kritikken av Schweigaard, like lite som det vil vere mogleg å seie om noko er godt eller vondt utan ei forankring i verdiar som ikkje berre ligg i saka sjølv. Willoch og Isaksen har i så måte levert ei verdilaus bok.

Sunn fornuft er nok, hevdar Willoch. Det vart slutt på sosialistisk reguleringspolitikk av di folk sjølv forstod at dette var feil, ikkje fordi han sa det til dei, seier han ein stad. Men kva då om folkemeininga snur? Når det er moralen til den einskilde som heile samfunnet vert tufta på, kva skal så denne moralen ha for grunnlag?

Borgarlege verdiar var viktige for Høgre tidlegare. I det «borgarlege» låg trua på at fellesskapet bygde på eit sett av særlege verdiar som låg utanfor den einskilde. I denne boka er ikkje ordet «borgarleg» eingong nemnt.

Det lurer noko beintfram autoritært bak Willochs «sunne fornuft». Dei som ikkje er samde med han, tek feil. Difor er det viktig at det blir valt politikarar som «forstår» – og særleg forstår verknadene på lang sikt av politikken. Ein kunne godt gjere valperioden lengre for å sikre det langsiktige perspektivet, seier han.

Ynskjer ein sterk stat

Willoch ynskjer seg ein sterk stat som regulerer med hard hand for å sikre fri konkurranse, for å halde velferdsordningane oppe og for å halde særinteresser i sjakk. Det som skal vere mellom denne sterke staten og den einskilde, står det lite om i boka. «Sivilsamfunnet» er noko samtalepartnarane ikkje er opptekne av, synest det som.

Ein sterk stat, styrt av dei som «forstår», med borgarar som har klokskap nok til å la dei styrande styre og elles nyte fridomen dei har fått. Det liknar ikkje så lite på det statsstyret som Anton Martin Schweigaard gjekk inn for i si tid. Det kunne ha vore nyttig om samtalepartnarane hadde reflektert over kvifor dette statsstyret kort etter hans død gjekk under.

John Peter Collett

John Peter Collett er professor i historie og fast skribent i Dag og Tid.