Kunst

Magdalena
Abakanowicz:

Floker av tråd og tau

Kurator: Caroline Ugelstad, Ann Coxon og Mary Jane Jacob
Henie Onstad Kunstsenter
27. oktober 2023 – 25. februar 2024

Etter Stalins død i 1953 blei forboda mot modernismen lempa på. I land som Polen kunne kunstnarar, musikarar og filmskaparar i større grad eksperimentere og knyte kontaktar i Vesten.

I generasjonar har folkeslag over heile verda tvinna, fletta, vove og sydd med ulike typar fiber, ofte for å lage klede eller telt, som vern mot kulde, vind, regn eller steikande solskin.

I Polen var tekstilkunst relativt tidleg anerkjent som eit kunstnarisk uttrykksmiddel, og det hadde akademistatus. Dei gamle vevetradisjonane, som først og fremst var vidareførte på landsbygda, blei kombinerte med nye, avantgardistiske tendensar frå resten av Europa.

Den polske kunstnaren Magdalena Abakonowicz (1930–2017) skildra fiber som eit grunnleggjande element i alt organisk, frå eit blad til indre organ, men såg også potensial til å uttrykkje tankar og kjensler. Ho samanlikna det å jobbe med fiber med det å handtere mysterium. Den ekspressive tekstilkunsten vaks fram.

Sensurert gjennombrot

Den første separatutstillinga til Abakonowicz, i Polen i 1960, blei sensurert fordi verka ikkje i tilstrekkeleg grad følgde den offentlege doktrinen. Verka var store, fargerike og tilnærma heilt abstrakte gouachar og akvarellar.

Trass i at utstillinga blei stengd før ho opna, markerer dette eit gjennombrot. For kunstnaren Maria Laszkiewicz såg verka gjennom vindauga og tipsa juryen for den internasjonale Biennalen i Lausanne i Sveits. Utfordringa var at Biennalen var ei tekstilutstilling, og Abakonowicz hadde på denne tida lite erfaring med tekstil. Ho fekk låne atelieret til Laszkiewicz og starta med vev i 1961. Her jobba ho i sju år.

Skulpturell vev

Abakonowicz var tidleg ute med å ta veven ut frå veggen og inn i rommet. Veven blei med dette skulpturell. Kunstkritikaren Elzibieta Zmudzka kalla ein gong verka for «abakanarar», kanskje i mangel av eit ord for denne type fritthengande vev, og sidan brukte Abakonowicz sjølv dette namnet på verka sine.

Ho hadde fleire utstillingar i Noreg og inspirerte mange norske tekstilkunstnarar, ikkje berre fordi ho tenkte nytt, men fordi ho hadde sjølvtillit til å jobbe i store format og ei drivkraft som inspirerte like mykje som nytenkinga. I dag ser ein parallellar til norske samtidskunstnarar som Elin Melberg, nyleg innkjøpt av Nasjonalmuseet, og med eit tekstilverk som for tida heng på Deichman i Bjørvika i Oslo. 

Henie og Onstad

Sonia Henie, saman med ektemannen Niels Onstad, gjorde kunstsamlinga si offentleg tilgjengeleg gjennom kunstsenteret som stod ferdig på Høvikodden i 1968.

Onstad var ein habil fotballspelar for Lyn før han blei skipsreiar, og referansar til Sonia Henies store karriere som kunstløpar og skodespelar i Hollywood kan ein finne i alt frå det kritkvite møblementet i kafeen til isblå porselenstoalett og mosaikkfliser i underetasjen.

Det er ikkje første gong Abakonowicz er stilt ut på Henie Onstad Kunstsenter. Alt i 1977 kunne publikum sjå 58 av dei store tekstilverka hennar. Henie Onstad kjøpte då inn verket «Brun Frakk» (1968) og fekk «Hode» (1976) i gåve.

Insisterande lydar

Frå toppen av ei brei trapp får eg fort overblikk over alle dei svære vevane som heng på veggar og frå tak innover i utstillingsrommet. Det er som om det første verket, «Abakan brun IV» (1969­–84), nærmast reiser seg majestetisk opp når eg går nedover trappa, for det er større enn eg først får inntrykk av.

Den flate, runde, mørkebrune, lett bølgete veven har eit par sprekkar og små klumpar på overflata. Enkelte tustar av sisal heng nedover, frå tilsynelatande tilfeldige stader, og får tankane vekk frå vev og over til hud, hår og pels. Ei svak lukt av gras og stall forsterkar dette.

Det er noko ukjent, vakkert og mektig over dette, som brått blir forstyrra. Først trur eg at det er lydar utanfrå, men etter kvart blir det tydeleg at det er musikk frå utstillingsrommet. Det svevande, eventyraktige lydsporet insisterer på at dette er magisk, og punkterer dermed stemninga som verka var i ferd med å etablere aleine.

Minnet om ein tur med turistbåt innover Lysefjorden blir vekt. Båten la seg ved eit fossefall nær Preikestolen, og brått small «Dovregubbens hall» ut gjennom sprakande høgtalarar på dekk, medan turistar fotograferte. Til og med turistane såg flaue ut. 

Frakk utan kropp

Volumet på musikken varierer, og eg går frå verk til verk på denne musikalsk minelagde utstillinga. Det gjeld å stå stille og tenkje på andre ting til musikken roar seg, og så gå bort til neste vev.

Det blir jo ei merkverdig oppleving, men verka står støtt nok. Dei er rå, enorme og samstundes upretensiøse med rom for tolking. Her er styrke, slitasje og liv. Fleire av verka liknar mørke frakkar, som «Svart plagg VI» (1976). Storleiken kan skape eit autoritært og truande preg, der dei heng som tomme skal utan kropp eller sjel. Storleiken kan også minne om korleis ein ser verda som barn. Som om ein er på oppdagingsferd i eit klesskap der gamle, støvete dressar heng, mange år etter at dei var med og dansa på fest. 

Ingenting å skjule

Enkelte av vevane er krølla samen som sylindrar. Abakonowicz har sjølv knytt desse til gamle trestammer som ho i barndomen kunne krype inn i – den gong, før andre verdskrigen, då familien enno budde i ein stor, gammal villa med enorme skogar rundt. Før tyskarane kom, og før russarane kom.

Musikken viser seg etter kvart å vere frå eit filmprosjekt frå 1969, der ho samarbeidde med den eksperimentelle komponisten Boguslaw Schäffer, utan at dette rettferdiggjer den massive bruken i denne utstillinga.

Fleire av verka er i fargane raud og oransje, som «Abakan oransje» (1968) og «Rød abakan» (1969). Raudfargen vekkjer alltid merksemd, og han symboliserer alt frå kjærleik, begjær og liv til fare, skade og død.

Kombinert med sprekkar, lag på lag med foldar og igjen nokre hårtustar vil eg tru at eg ikkje er den einaste som tenkjer på det kvinnelege kjønnsorganet. Bretta ut og skalert opp. Det er som om Abakonowicz trassig seier at her er ikkje noko som treng tildekking. Ho fjernar på sin måte skam, og jobbar for anerkjenning med å auke proporsjonane på eit vis ein kjenner att frå objekt meint for tilbeding.

Behovet for vern

Sentrale tema for utstillinga er frigjering, det å vere sårbar og behovet for ivaretaking. Me veit at heimen til Abakonowicz fleire gonger blei invadert av tyske soldatar, og at mora blei skoten. Ho overlevde, men mista armen. Familien flykta til nærmaste by, Warszawa, som like etter blei utsett for omfattande bombeangrep.

Som 14-åring var Abakonowicz vitne til store, sivile lidingar då ho hjelpte til ved eit sjukehus. Mange av vevane likner sår, opne eller gjensydde. Me ser nok like mykje traumebearbeiding som kunstnarleg abstraksjon. Her er også ein aktualitet som treffer oss parallelt med at støvete småbarn blir trekte ut av sjukehusruinar i Palestina.

Når veven kjem ut frå veggen, blir også baksida avdekt. Eg hugsar handarbeidstimane, og alvoret som prega lærarinna då ho gjorde oss merksame på kor viktig det var å sørge for at broderia som me knota med, måtte ha ei bakside som var bortimot like fin som framsida. Me fekk ei kjensle av at broderia kunne avsløre store løyndomar om kven me eigentleg var.

Dette handla brått om moral. Er du ein som stel, når ingen ser? Vaskar du framleis hendene etter dobesøk, når ingen ser? Eller, endå verre, er du ein av dei som ikkje har kontroll på livet, som ikkje fullfører? Heng trådane og sleng der, i ulike lengder, floka samen, som om du ikkje bryr deg?

Var og slagkraftig

Tankane går til Stavanger Kunstmuseums uforgløymelege utstilling med Ruth Asawa sist vinter. Begge er kunstnarar som er minst like aktuelle no som i eiga samtid. Med utgangspunkt i tradisjonelle teknikkar jobba dei intuitivt og uthaldande vidare for å uttrykkje alt frå det kvardagslege til eksistensielle spørsmål.

Eg ville gjerne nappa ut støpselet til høgtalarane, men det blir ein bagatell i heilskapen, og det er sikkert andre som kan la seg rive med når ei messande stemme vil ta deg til nye høgder.

Dette er ei strålande utstilling med kompromisslause verk som i styrke og slagkraft framleis har ei fintføling og balansering som gjer at dei aldri blir banale. Gjennom materiale, form og storleik representerer verka til Abakonowicz styrke og anerkjenning. Framside og bakside er sidestilte. Det er noko avdekt og tillitvekkande med desse svære tekstilane som me kunne tatt rundt oss, gøymt oss under og varma oss med.

Mona Louise Mørk