Sakprosa

Gunnar Grytås:

Malmtunge spor

Historia om
Ofotbanen

Samlaget 2017

Alt i føreordet får me vita at dette ikkje er ei bok for einspora jernbaneentusiastar. Her er det ikkje lokomotiv og hestekrefter, men samfunnet jernbanen skapte, og menneska som levde og arbeidde i dette samfunnet, me får høyra om.

Kring Kiruna og Gællivare i Norrbotten låg der ovende rike malmårer og venta på å verta utnytta og selde på eksportmarknaden. Det som vanta, var jernbanar til dei næraste hamnene. Narvik i vest baud på isfri heilårshamn, Luleå i aust låg lagleg til, men var ufør vintersdag. Og bane vart det. I 1902 vart heile strekkja Narvik–Luleå opna.

Grytås er innom det meste: Oppbygginga av malmbyane Narvik og Kiruna, fyrste verdskrigen, mellomkrigstida, vinterkrigen og kommunistredsla, krigen og svensk samarbeid med Hitler, etterkrigstida med vokster, storstreiken i 1969–70, nedgangstid og nye næringar, privatiseringa av Ofotbanen og Malmbanan – sjølve gullgruva til NSB og SJ – og til slutt framtidsvyane.

Me kjem nær dei som levde og arbeidde her. Dette er ein klår styrke ved boka. Eg skal gje nokre smakebitar.

Hjalmar Lundbohm, fyrste bolagssjefen oppe i nord, ynskte «å byggja verdsens beste samfunn» i Kiruna. Bolaget gav støtte til å reisa Folkets hus. Men noko så vederstyggeleg som kollektiv tariffavtale lika Lundbohm ille. Styret i Stockholm tykte Lundbohm var altfor spandabel andsynes lokalsamfunnet.

Gode tider

Då Hitler kom til makta, vart det gode tider. Tyskland kjøpte malm i ovmengd for å smi våpen. Så skulle våpena brukast. Finland var fyrste nordiske landet som kom i krig då Sovjet gjekk til åtak. Kommunistane stod sterkt i Norrbotten. No var dei ille farne. «Upålitelege» svenskar vart sette i interneringsleir.

3. mars 1940 eksploderte ei bombe i huset til kommunistavisa Norrskensflamman i Luleå. Huset tok fyr, og fem personar brann inne. Høgreekstreme likar å skryta av bragdene sine, så statspolitiet fann ut kven som stod bak. Leiaren var politimeisteren i Luleå. Med seg hadde hadde han tre offiserar og nokre andre. Dei forklåra at dei ikkje visste at der budde folk i huset. Dermed slapp dei tiltale for mordbrann, men dei fekk fengselsstraff for grovt skadeverk.

Både Tyskland og vestmaktene ynskte å sikra seg malmen som vart skipa ut frå Narvik – og hindra at motparten fekk han. Tyskland var fyrst ute: 9. april 1940.

Tyskland la press på Sverige, og medan stridane rundt Narvik framleis rasa, fekk Tyskland løyve til å senda forsyningar til Narvik med tog gjennom Sverige. Trafikken auka mykje etter at det vart slutt på kampane i Nord-Noreg. Også krigsfangar vart sende med tog gjennom Sverige.

Wollweber-ligaen var ei kommunistisk gruppe som sprengde skip som gjekk på Nazi-Tyskland. Hjå LKAB i Kiruna var det godt om dynamitt. I LKAB arbeidde Johan Edvard Nyberg som maskinreparatør. Heime i kjellaren hadde han sin eigen bombeverkstad. Herifrå vart bombene sende vidare til hamnebyar rundt om i verda.

Sæpo, det svenske tryggingspolitiet, og Gestapo samarbeidde om å rulla opp Wollweber-ligaen. Dei lykkast. To norske medlemmer i gruppa, Martin Hjelmen og Barly Pettersen, vart tekne i Sverige, utleverte til Gestapo i Noreg, torturerte og avretta.

Etterkrigstida frå 1945 til 1975 var prega av jamn og sterk vekst både i malmbrytinga og utskipinga frå Narvik. Pengane strøymde inn i statskassene i Noreg og Sverige. Men under yta i gruvene samla det seg oppdemd misnøye. Amerikanske tidsstudiar og amerikansk ovanfrå og ned-leiarstil vart innførte.

Streik

Sara Lidman vitja gruvene vinteren 67–68 og intervjua arbeidarane. Intervjua kom ut i boka Gruva med foto av Odd Uhrbom. Boka kunne lesast som ei åtvaring. Då streiken begynte i desember 1969, tente boka som ei god forklåring på årsakene til at det vart streik.

NSB og SJ hadde i alle år tent grovt på å frakta malmen. Til all lykke fanst det gode krefter som ville ha slutt på at staten skulle kunne tena gode pengar på å driva jernbane. I 1993 og -95 vedtok Stortinget å slutta Noreg til EUs jernbanedirektiv. Eit dotterselskap under LKAB fekk no køyreretten.

Tidleg på 2000-talet vart gruvebyane Kiruna og Malmberget nær Gællivare innhenta av sine eigne gruver. Malmårene som skulle drivast i framtida, låg under byane, så dei laut flyttast. Nokre minneverdige hus skulle flyttast, dei fleste husa skulle rivast og nye byggjast på sikker grunn. Byflyttinga er begynt og kjem til å vara i mange år.

Grytås femner vidt, som nemnt, og han skriv levande og godt. Eg vil tru det han skriv er kjent frå før, for nokre, men ikkje for dei mange. For dei ligg her lite kjend, men viktig kunnskap og ventar.

Aslak L. Helleve

Aslak L. Helleve er tidlegare lærar og har i mange år interessert seg for jernbane og lokalhistorie.