Gløymde dødsmarker
Geoffrey B. Robinson har skrive eit standardverk om massakrane på indonesiske kommunistar midt på sekstitalet.
Medlemmer av ungdomsorganisasjonen til det indonesiske kommunistpartiet blir frakta til fengsel av soldatar i Jakarta 30. oktober 1965. Militærkampanjen mot kommunistane kan ha kosta ein halv million menneskeliv.
Foto: AP / NB scanpix
Sakprosa
Geoffrey B. Robinson:
The Killing Season. A History of the Indonesian Massacres, 1965–66
Princeton University Press 2018
I 1965–66 vart over ein halv million indonesarar massakrerte i ein systematisk nedslaktingskampanje retta mot det indonesiske kommunistpartiet. Massakrane var organiserte av den øvste militære leiinga i landet og vart gjennomførte av hæren med støtte av ei stor mengd lokale antikommunistiske militsar. Resultatet var at den første presidenten i landet, Sukarno, som hadde vore den nasjonale leiaren sidan frigjeringa frå Nederland på 1940-talet, mista makta. Det nasjonalistiske styret han stod for, som blant andre også hadde støtta seg på kommunistane, veik plassen for eit nytt diktatorisk regime under general Soeharto.
Dette regimet kom til å vare i over tretti år og la eit tjukt teppe av togn over massemorda og kriminaliserte offera i over ein mannsalder. Verda elles har, med unntak av nokre få idealistiske grupper og enkeltpersonar, avskrive denne delen av historia som fjern og uvedkommande; såleis har det verken internasjonalt eller i Indonesia vore opportunt å snakke om eit rettsoppgjer eller oppreising for offera.
Massedrap
Somme har gjennom åra prøvd å bøte på dette, mellom anna ved å gi ut bøker om desse hendingane. Den så langt største og mest utførlege framstillinga kom ut tidlegare i år: The Killing Season – A History of the Indonesian Massacres, 1965–66. Forfattaren er Geoffrey B. Robinson, ein amerikansk historikar og ekspert på politisk massevald og menneskerettsbrot. Robinson har særleg spesialisert seg på Indonesia og Aust-Timor.
Boka er kronologisk oppbygd. Kvart kapittel tar for seg sjølve hendingsgangen og dernest ulike teoriar og årsaksforklaringar. Først får vi ein gjennomgang av den politiske historia fram til 1965, så ein grundigare analyse av dei direkte føresetnadene for massakren, der ein aksjon retta mot seks generalar står sentralt, den såkalla 30. september-rørsla. Desse generalane vart kidnappa og drepne av ei anna gruppe militære natta til 1. oktober 1965. Aksjonen vart slått ned av militære styrkar under leiing av Soeharto same dagen. Ganske raskt vart ansvaret for drapa på generalane lagt på kommunistpartiet i landet, og Soeharto sette i gang ein nasjonal kampanje mot kommunistane som tok sikte på full utrydding. Denne kampanjen utvikla seg i løpet av oktober og tok form av massedrap og massearrestasjonar. Massedrapa varte i om lag eit halvt år, med over ein halv million offer. Samtidig vart fleire hundre tusen arresterte og internerte. Berre nokre få framståande kommunistar og militære frå 30. september-rørsla vart stilte for retten og dømde, stort sett til døden. Fleire hundre tusen vart arresterte utan rettssak fordi dei var knytte til den politiske venstresida, utan at det kunne skaffast gode nok bevis for det dei måtte ha gjort. Dei fleste av desse vart sette fri i løpet av syttiåra. Dei som hadde vore politiske fangar, måtte likevel leve under sterk sosial stigmatisering i mange år etterpå.
Uvisse dødstal
Det sterkaste kapittelet i boka ber tittelen «Mass Killing» og samanfattar dei mange vitnemåla og beskrivingane frå overlevande, observatørar og gjerningsmenn som er tilgjengelege. Det samla talet på døde er uvisst, fordi gjerningsmennene destruerte så mange av lika som mogleg og grov dei ned på meir eller mindre bortgøymde plassar. Overslaga varierer da òg enormt. Robinson reknar ein halv million som eit varsamt overslag, som også har dekning i offisielle indonesiske kjelder.
Drapa skjedde ikkje i same omfang over heile landet, tvert imot var det store variasjonar i drapsmønsteret mellom ulike landsdelar. Overalt var det den regionale militære leiinga som tok initiativ og organiserte. Det typiske var at myrderia tok til ganske brått og stoppa like brått etter nokre veker eller månader. Delvis vart dei utførte av militære, men i stor grad vart sivile militsar, som var knytte til antikommunistiske frontorganisasjonar og trena opp og indoktrinerte gjennom knallhard propaganda, sette inn i sjølve drapshandlingane. Drapsmåtane var ulike, frå bruk av skytevåpen til halshogging og lemlesting med macheteknivar. Offera var nesten alltid våpenlause. Kvinner, særleg dei som var knytte til kvinneorganisasjonen til kommunistpartiet, vart ofte utsette for grov seksuell vald i samband med drapet.
Styrt frå toppen
Det er sett fram ei rekke forklaringar på det som skjedde, og Robinson drøftar både klassemessige, religiøse og etniske motsetningar som moglege årsaker. Alle desse faktorane kan ha spela ei rolle, men Robinson meiner at konfliktnivået i Indonesia i seg sjølv ikkje kunne ha utløyst ei så omfangsrik massemordbølgje. Det måtte ei overordna organiserande kraft til som inga spontant oppkommen folkerørsle kan makte å mobilisere. Forklaringar av denne typen tener ofte som bortforklaringar som leier merksemda vekk frå den sentrale drivande faktoren bak massemorda: dei militære, leidde av ei svært effektiv og i denne samanhengen profesjonell hærleiing. Noko av det mest skremmande i boka er framstillinga av den propagandaen som hæren spreidde i forkant av massakrane, med full demonisering og umenneskeleggjering av kommunistar som mål. Det var den som gjorde nedslaktingane moglege.
Kald krig
Robinson legg vekt på at hendingane i stor grad var eit ledd i den kalde krigen, og dette har blitt stadig klarare etter som hemmelege arkiv frå dei amerikanske og britiske utanrikstenestene er blitt nedgraderte. Spesielt desse to statane støtta aktivt opp om den indonesiske hærens generaloppgjer med kommunistpartiet, materielt og ideologisk, og hadde full kunnskap om det som skjedde. I ettertid var USA og Storbritannia òg aktivt med på å fortrenge denne kunnskapen frå det offentlege rommet så langt dei makta.
Etter at Soeharto måtte gå av som president i 1998, kom ein fase med større openheit i Indonesia. Det vart friare høve til meiningsytring og organisering, og folk frå generasjonen som var fødd på syttitalet, begynte å utforske sanninga mens dei enno hadde eldre folk å spørje. Men motkreftene viste seg snart, og etter kvart vart det meir risikabelt å ta opp desse emna. Sterkt høgreorienterte grupper har i stadig sterkare grad aksjonert, også med vald, mot personar og grupper som prøver stille spørsmål om hendingane i 1965–66. Styresmaktene prøver å balansere i slike saker, men har så langt ikkje gitt høgreaktivistane mykje motstand. Robinson er ikkje veldig optimistisk; han trur dei antikommunistiske aksjonane og «feie under teppet»-politikken til styresmaktene kan ha utsett eit historisk oppgjer med 1965-hendingane med ein generasjon.
Standardverk
Men om mange vil gravlegge sanninga om massemorda i 1965–66 i tausheit, så finst altså denne kunnskapen i alle fall, og det kan kanskje bidra til å hindre at noko liknande skal skje igjen. Robinsons bok er på over 400 sider, har eit vell av detaljar og inngåande drøftingar kring desse problemstillingane og er grundig dokumentert med eit omfattande noteapparat som fyller nesten 100 sider. Boka vil truleg bli ståande som eit standardverk og er ekstra grundig kvalitetssikra fordi forfattaren veit at det er mange nok som vil utnytte det minste feiltrinn i saksframstillinga og dokumentasjonen.
Lars S. Vikør
Lars S. Vikør er professor i nordisk språkvitskap.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Sakprosa
Geoffrey B. Robinson:
The Killing Season. A History of the Indonesian Massacres, 1965–66
Princeton University Press 2018
I 1965–66 vart over ein halv million indonesarar massakrerte i ein systematisk nedslaktingskampanje retta mot det indonesiske kommunistpartiet. Massakrane var organiserte av den øvste militære leiinga i landet og vart gjennomførte av hæren med støtte av ei stor mengd lokale antikommunistiske militsar. Resultatet var at den første presidenten i landet, Sukarno, som hadde vore den nasjonale leiaren sidan frigjeringa frå Nederland på 1940-talet, mista makta. Det nasjonalistiske styret han stod for, som blant andre også hadde støtta seg på kommunistane, veik plassen for eit nytt diktatorisk regime under general Soeharto.
Dette regimet kom til å vare i over tretti år og la eit tjukt teppe av togn over massemorda og kriminaliserte offera i over ein mannsalder. Verda elles har, med unntak av nokre få idealistiske grupper og enkeltpersonar, avskrive denne delen av historia som fjern og uvedkommande; såleis har det verken internasjonalt eller i Indonesia vore opportunt å snakke om eit rettsoppgjer eller oppreising for offera.
Massedrap
Somme har gjennom åra prøvd å bøte på dette, mellom anna ved å gi ut bøker om desse hendingane. Den så langt største og mest utførlege framstillinga kom ut tidlegare i år: The Killing Season – A History of the Indonesian Massacres, 1965–66. Forfattaren er Geoffrey B. Robinson, ein amerikansk historikar og ekspert på politisk massevald og menneskerettsbrot. Robinson har særleg spesialisert seg på Indonesia og Aust-Timor.
Boka er kronologisk oppbygd. Kvart kapittel tar for seg sjølve hendingsgangen og dernest ulike teoriar og årsaksforklaringar. Først får vi ein gjennomgang av den politiske historia fram til 1965, så ein grundigare analyse av dei direkte føresetnadene for massakren, der ein aksjon retta mot seks generalar står sentralt, den såkalla 30. september-rørsla. Desse generalane vart kidnappa og drepne av ei anna gruppe militære natta til 1. oktober 1965. Aksjonen vart slått ned av militære styrkar under leiing av Soeharto same dagen. Ganske raskt vart ansvaret for drapa på generalane lagt på kommunistpartiet i landet, og Soeharto sette i gang ein nasjonal kampanje mot kommunistane som tok sikte på full utrydding. Denne kampanjen utvikla seg i løpet av oktober og tok form av massedrap og massearrestasjonar. Massedrapa varte i om lag eit halvt år, med over ein halv million offer. Samtidig vart fleire hundre tusen arresterte og internerte. Berre nokre få framståande kommunistar og militære frå 30. september-rørsla vart stilte for retten og dømde, stort sett til døden. Fleire hundre tusen vart arresterte utan rettssak fordi dei var knytte til den politiske venstresida, utan at det kunne skaffast gode nok bevis for det dei måtte ha gjort. Dei fleste av desse vart sette fri i løpet av syttiåra. Dei som hadde vore politiske fangar, måtte likevel leve under sterk sosial stigmatisering i mange år etterpå.
Uvisse dødstal
Det sterkaste kapittelet i boka ber tittelen «Mass Killing» og samanfattar dei mange vitnemåla og beskrivingane frå overlevande, observatørar og gjerningsmenn som er tilgjengelege. Det samla talet på døde er uvisst, fordi gjerningsmennene destruerte så mange av lika som mogleg og grov dei ned på meir eller mindre bortgøymde plassar. Overslaga varierer da òg enormt. Robinson reknar ein halv million som eit varsamt overslag, som også har dekning i offisielle indonesiske kjelder.
Drapa skjedde ikkje i same omfang over heile landet, tvert imot var det store variasjonar i drapsmønsteret mellom ulike landsdelar. Overalt var det den regionale militære leiinga som tok initiativ og organiserte. Det typiske var at myrderia tok til ganske brått og stoppa like brått etter nokre veker eller månader. Delvis vart dei utførte av militære, men i stor grad vart sivile militsar, som var knytte til antikommunistiske frontorganisasjonar og trena opp og indoktrinerte gjennom knallhard propaganda, sette inn i sjølve drapshandlingane. Drapsmåtane var ulike, frå bruk av skytevåpen til halshogging og lemlesting med macheteknivar. Offera var nesten alltid våpenlause. Kvinner, særleg dei som var knytte til kvinneorganisasjonen til kommunistpartiet, vart ofte utsette for grov seksuell vald i samband med drapet.
Styrt frå toppen
Det er sett fram ei rekke forklaringar på det som skjedde, og Robinson drøftar både klassemessige, religiøse og etniske motsetningar som moglege årsaker. Alle desse faktorane kan ha spela ei rolle, men Robinson meiner at konfliktnivået i Indonesia i seg sjølv ikkje kunne ha utløyst ei så omfangsrik massemordbølgje. Det måtte ei overordna organiserande kraft til som inga spontant oppkommen folkerørsle kan makte å mobilisere. Forklaringar av denne typen tener ofte som bortforklaringar som leier merksemda vekk frå den sentrale drivande faktoren bak massemorda: dei militære, leidde av ei svært effektiv og i denne samanhengen profesjonell hærleiing. Noko av det mest skremmande i boka er framstillinga av den propagandaen som hæren spreidde i forkant av massakrane, med full demonisering og umenneskeleggjering av kommunistar som mål. Det var den som gjorde nedslaktingane moglege.
Kald krig
Robinson legg vekt på at hendingane i stor grad var eit ledd i den kalde krigen, og dette har blitt stadig klarare etter som hemmelege arkiv frå dei amerikanske og britiske utanrikstenestene er blitt nedgraderte. Spesielt desse to statane støtta aktivt opp om den indonesiske hærens generaloppgjer med kommunistpartiet, materielt og ideologisk, og hadde full kunnskap om det som skjedde. I ettertid var USA og Storbritannia òg aktivt med på å fortrenge denne kunnskapen frå det offentlege rommet så langt dei makta.
Etter at Soeharto måtte gå av som president i 1998, kom ein fase med større openheit i Indonesia. Det vart friare høve til meiningsytring og organisering, og folk frå generasjonen som var fødd på syttitalet, begynte å utforske sanninga mens dei enno hadde eldre folk å spørje. Men motkreftene viste seg snart, og etter kvart vart det meir risikabelt å ta opp desse emna. Sterkt høgreorienterte grupper har i stadig sterkare grad aksjonert, også med vald, mot personar og grupper som prøver stille spørsmål om hendingane i 1965–66. Styresmaktene prøver å balansere i slike saker, men har så langt ikkje gitt høgreaktivistane mykje motstand. Robinson er ikkje veldig optimistisk; han trur dei antikommunistiske aksjonane og «feie under teppet»-politikken til styresmaktene kan ha utsett eit historisk oppgjer med 1965-hendingane med ein generasjon.
Standardverk
Men om mange vil gravlegge sanninga om massemorda i 1965–66 i tausheit, så finst altså denne kunnskapen i alle fall, og det kan kanskje bidra til å hindre at noko liknande skal skje igjen. Robinsons bok er på over 400 sider, har eit vell av detaljar og inngåande drøftingar kring desse problemstillingane og er grundig dokumentert med eit omfattande noteapparat som fyller nesten 100 sider. Boka vil truleg bli ståande som eit standardverk og er ekstra grundig kvalitetssikra fordi forfattaren veit at det er mange nok som vil utnytte det minste feiltrinn i saksframstillinga og dokumentasjonen.
Lars S. Vikør
Lars S. Vikør er professor i nordisk språkvitskap.
Regimet la eit tjukt teppe av togn over massemorda og kriminaliserte offera i over ein mannsalder.
Fleire artiklar
Rosa rullar av gris – men om skinka er ekte eller ikkje, er ikkje godt å seie ut frå eit bilete.
Foto: Pxhere.com
Kokt skinke
Ikkje eingong «ekte» er det det ein gong var.
Gunnhild Øyehaug har skrive bøker i mange sjangrar etter diktdebuten i 1998. Ho er også lærar ved Skrivekunstakademiet i Hordaland.
Foto: Helge Skodvin
Bulletinar frå ein medviten romanperson
Gunnhild Øyehaug skriv friskt og morosamt om draum og røynd i metaland.
VINNAREN: På søndag vart Herbert Kickls Fridomsparti (FPÖ) for første gongen største parti i det austerrikske parlamentsvalet. Får partiet makt, vil dei jobbe for å oppheve sanksjonar mot Russland.
Foto: Lisa Leutner / Reuters/ NTB
Politikk i grenseland
Austerrikarane ser på seg sjølv som ein fredsnasjon. Likevel røystar ein tredel på prorussiske høgrepopulistar.
Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.
Alle foto: Håvard Rem
Det blonde reservatet
PALM BEACH: Krig og folkevandring verkar inn på alle vestlege val. Eit amerikansk presidentval kan verka andre vegen òg.
Joaquin Phoenix spelar hovudrolla som Joker.
Foto: Warner Bros. Discovery
Dyster dobbeldose
Denne runden med Jokeren ber det same mørket med nye tonar.