TV-serie

Manus og regi:
Frank og Alan Scott

The Queen’s Gambit

Med: Anya Taylor-Joy, Moses Ingram, Bill Camp
Sju episodar på netflix

Den vesle jenta på barneheimen finn meining i sjakkspelet og finn ein veg mot toppen i ei verd full av vakre sjakkbrett, vakre sjakktrekk og ganske kjekke sjakkmenn i den nye Netflix-serien The Queen’s Gambit, som er basert på Walter Tevis’ roman med same namn frå 1983. Hovudpersonen, Beth Harmon, er ei kvinneleg utgåve av den unge Bobby Fischer.

På sjakkbrettet går det meste på skjener i ei historie frå 1960-talets USA, Paris og Moskva. Demonane til Beth er ikkje motstandarane ved brettet, men piller, alkohol og ein traumatisk barndom. Det klassiske sjakkdramaet er skildra med ein eleganse som gjer at The Queen’s Gambit ligg på sjåartoppen over store deler av verda denne hausten.

Snakkis

Når journalistar – og sjakkspaltistar – skriv om «det heile verda pratar om», må ein trekkja frå ganske mykje. Men for ein gongs skuld kan eg seia at denne Netflix-serien er nett «det sjakkverda pratar om». Ei popularisering av sjakkspelet med brei suksess har vi ikkje hatt sidan Abba-musikalen Chess i 1986. I Noreg er det rett nok ein parallell til NRK-sendingane frå sjakk-VM.

Eg spurde Twitter til råds, og fekk straks terningkast frå 500 sjakkinteresserte nordmenn. Dette er ein respons eg ikkje har sett før. Eg kjem attende til svara. Konklusjonen er at om du har glede av sjakk på norsk TV, vil du ha glede av The Queen’s Gambit. Om du ikkje likar sjakk på TV, vil du kan henda likevel setja pris på estetikken som minner om seriesuksessen Mad Men frå den amerikanske reklamebransjen på 1960-talet.

Interessa mi, før eg såg serien, skaut fart då eg las at grøssarkongen Stephen King tykkjer The Queen’s Gambit er det beste som er laga i 2020.

Kan sjakk vera så spanande? Tja. Nokre av scenene frå barneheimen har King-fakter, men så tek sjakken meir over. Kona mi og eg sat i sofaen og venta på at serieskaparane skulle koma opp med eit heilt nytt grep eller trekk, noko ein ikkje har sett før. Men det gjekk i «ortodoks dronninggambit» heile vegen, for å nytta ein sjakkmetafor.

Sjakksyndrom?

Eg lika bipersonane, både skodespelarane og karakterane, som i ei scene der ein av konkurrentane (elskarane) sa rett ut til Beth: «Fyrst no skjønar eg at eg ikkje er særleg interessert i sjakk lenger.» Det var ein fin livsvisdom.

Men kor truverdig er karakteren Beth? Serien står og fell på henne, sjølvsagt. Magnus Carlsen og Bobby Fischer har synt at det er mogleg å nå toppen for det einsame geniet. Ungarske Judit Polgar synte på 1990-talet at jenter kan slå mannlege verdsmeistrar i sjakk. Men Carlsen, Fischer og Polgar tenkte på sjakk heile døgeret og fekk snøgt notert dei 10.000 treningstimane som ein treng for å verta best. Beth har ikkje så god tid, knappe sju episodar, men ho må ha noko heilt spesielt, eit særskilt (sjakk)syndrom, som gjer det umoglege mogleg. I alle høve på film. Ho har til dømes ikkje tid til å spela remis. Ho må vinna heile tida.

Anya Taylor-Joy er fantastisk god i rolla som Beth, men ho gjer, kan henda, éin systematisk feil. Eg har aldri sett ei ekte sjakkdame (eller ein mann) slå ut brikkene som Beth. Alternativt kan ein seia at det er den manglande speletreninga og «syndromet» til Beth som manifesterer seg i denne fysiske detaljen.

Kvinnerolla

Det verkeleg originale med serien kunne ha vore sjølve kvinnerolla. Venninner av kona mi sa: «Etter å ha sett The Queen’s Gambit skjønar vi kor vanskeleg det er å vera dame i sjakken.» «Hæ? Temaet vert jo knapt problematisert», var reaksjonen heime hos oss. Kona mi er rein amatør, dotter vår er middels god. Til saman utgjer dei to nesten éin prosent av dei kvinnelege medlemene i Noregs sjakkforbund.

Sanninga er at Beth surfar mot sjakktoppen utan motstand som kvinne. Dei mannlege konkurrentane elskar henne (òg på eit konkret, fysisk plan). Jamvel når dei taper, er det med eit smil eller kyss. Lat oss samanlikna med nyare sjakkhistorie: Det finst videoar på Youtube som syner at ein ung Carlsen, då han vann sitt fyrste VM i lynsjakk i 2009, juksa (tok att trekket) mot verdsmeister Aleksandra Kostenjuk – og at Kasparov juksa på liknande vis mot ei ung Judit Polgar. Kostenjuk sette foten ned, og Carlsen gav opp partiet. Polgar torde ikkje seia frå, og tapte. Carlsen og Kasparov gjer aldri noko slikt mot menn.

Men Beth har full kontroll over servile sjakkmenn både på og utanfor sjakkbrettet. Slik vert serien for kvar episode meir og meir «feel-good». Det er ikkje ein serie som krev stort tankearbeid frå sjåaren. Ein kan nyta estetikken, som er tidsriktig og gjennomført. Om ein er sjakkspelar, kan ein kosa seg med til dømes Fischer-referansane som kjem som hagl (mor/far-problematikk, kristen sekt, Life Magazine). Og sjølvsagt rosina i pølsa: kampen mot sovjetarane. Men her er sjølv russarane snille – og svarer på tap med kyss.

Produksjonen har ikkje spart på noko. Kasparov sjølv er konsulent for det sjakkfaglege. Sjakknerdane på nettet har for lengst rekonstruert partia, som alle har historiske referansar. Eg tykkjer Kasparov har gjort ein dronningbukk når han ikkje har inkludert eit einaste parti med kvinner i hovudrolla. Kva med eit glansparti frå Polgar? I staden får vi meisterverk av Ivantsjuk og andre sterke menn.

Folkemeininga

Så kva meiner det norske Sjakk-Twitter? Av 514 Twitter-røyster trilla 27 prosent terningen til 6, 45 prosent gav terningkast 5 og 21 prosent terningkast 4. Sjakkfolket elskar serien. Den mest reserverte kommentaren kom frå NRK-profil Torstein Bae: «Suksessen ligger i sjakkens ukjente og fascinerende verden. Dette bortfaller for meg, og serien oppleves litt treg.»

Men når Carlsen tenkjer 20 minutt på eitt trekk på NRK, er ikkje det treigt? spurde Twitter-folket med glimt i auget. Bae svarte: «Det er ikke jeg som sier at NRK-sendingene er så sabla moro.»

I båe høve – The Queen’s Gambit og NRK-sendingane – er det ramma rundt, innpakkinga, som er det viktigaste. Handlinga er korkje djup eller original, men feel-good.

Atle Grønn

Atle Grønn er internasjonal
meister i sjakk og fast spaltist
i Dag og Tid.