Sakprosa

Yngve Ryd:

Bål. Samisk ildkunst

Omsett av Helle Sommerfelt
Dreyers Forlag

Dette er boka for alle skog- og fjellfolk som likar å tenna bål når dei er på tur. Her får dei 400 sider med detaljert kunnskap om bålbrenning fortalt av eldre nordsamar og lulesamar i Jokkmokk i Sverige.

Yngve Ryd møtte dei om att og om att tidleg i 1990-åra og spurde og grov om detaljar. Til slutt hadde han 4000 tettskrivne notatsider og var klar til å skriva denne boka basert på samtalane. Han nytta ingen skriftlege kjelder – for dei fanst ikkje.

Her får du vita alt om små og sære detaljar om bålbrenning. Detaljar som er avgjerande om ein skal meistra alle dei ulike situasjonane som kan oppstå når ein skal tenna eit bål.

Våt råvier

Korleis tenna bål av ein vindfelt furustubbe? Kor mange stokkar er best når du skal laga nattbål? Eller korleis tenna bål seint på hausten av råvier som stikk opp frå nysnøen over skoggrensa, der borken på vieren er fastfrosen og sit som limt mot treet – og du har gått tom for tørr tennved?

For det går an å få fyr på eit bål i ein slik situasjon òg. Få bort snøen og legg eit tjukt lag med ris på bakken. Skjer så spon av ein tomme tjukke vierstammar. Det trengst ein del slik spon, mindre enn som eit kråkereir, men meir enn som eit trastereir. Kniven må vera sylskarp, og sponen skal skjerast tynn som papir og vera eit par desimeter lang. Skjer langsmed mønsteret på pinnen, som må vera kvistfri. Og skjer frå toppenden mot rotenden.

Viersponen må så pakkast tett på kryss og tvers som eit skjorereir og leggjast på vieren. Pass på at du lagar eit lite hòl, så du får stukke inn ei fyrstikk og tent på midt på undersida av sponhaugen. Få fyr på ei sponflis, som så raskt må varma opp og ta fyr på resten. Dette går berre om sponen er tynn og passe lang. Er alt gjort rett, brukar det å ta fyr etter nokre få fyrstikker, særleg om du har varma opp nokre sponfliser i kleda dine medan du laga det heile til.

Så legg du risen på den brennande sponflisa. Korleis du sankar ris, kva type ris som høver best, korleis du riv opp, reinskar, skjer og vrir risen, er ein eigen vitskap du kan lesa om i boka. Viktig tips: Skal du lukkast, må den fyrste risen du legg på, vera som ein bunt med grasstrå.

Sova på glør

I boka kan du òg lesa om korleis du kan sova ei kald natt på varme glør – noko reingjetarar har gjort i alle år. Og veit du kva tresort som gjev den beste opptenningssponen? Tørr gaskas – einebuskar. Og kva som gjev den beste røyken for å halda unna myggen om natta? Guovnek – eit par morkne grankubbar. Dei kan ulma heile natta. Eldkunsten er mangfaldig.

Svein Gjerdåker

Svein Gjerdåker er ansvarleg
redaktør i Dag og Tid.