Sakprosa

James Barr:

A Line in the Sand: Britain, France and the Strugge that Shaped the Middle East

Simon & Schuster, London 2011

Jon Hustad melder bøker han har lese, gamle og nye.

Sykes–Picot-avtalen er store saker. I desse IS-tider kan de googla «Bastian Vasquez». Då finn de ein video på YouTube der han fortel at no er avtalen over, grensa mellom Syria og Irak er borte. Han tok litt feil i det. Men at avtalen har ført til store problem, er det liten tvil om. Avtalen, som ein del veit, vart i si tid inngått mellom Russland, Frankrike og Storbritannia i 1916, etter at den britiske etterretningsoffiseren Mark Sykes og den franske diplomaten François Georges-Picot hadde teikna liner i sanden.

Eller avtale og avtale, fru Blom. Britane tok ikkje teksta på særleg alvor og laga i grunnen andre planar, men Frankrike tvinga avtalen gjennom under fredstingingane etter fyrste verdskrigen. Britane fekk litt dårleg samvit for det dei var med på, for dei hadde i røynda, særleg Lawrence of Arabia, lova arabarane full fridom. Og ja, arabarane fekk fridom frå tyrkisk styre, men ikkje fridom frå britane og franskmennene.

Olje!

Avtalen vart inngått av fleire grunnar, men økonomisk interesser låg i botnen. Både Storbritannia og Frankrike var på randa av konkurs etter fyrste verdskrigen. USA var i røynda den dominerande verdsmakta, og USA var meir enn sjølvforsynt med olje. Men skulle Frankrike og Storbritannia kjøpa olje, måtte dei betala med dollar, og dollar mangla dei. Då var det betre å kjøpa olje med eigen valuta, og det kunne dei gjera om dei kontrollerte oljekjeldene i Midtausten.

Dessutan var dei i røynda til stades i Midtausten under ottomanane òg. Franskmennene hadde gjennom hundreåra, ja, i grunnen heilt frå krosstogtida sett på det som ei plikt å verna kristne enklavar i området. Dei hadde i tillegg bygt opp ei rekkje privatskular i regionen, der borna til den ottomanske eliten gjekk og lærte seg fransk framferd og språk. Då den fyrste verdskrigen braut ut, gjekk heile 90.000 born i franske skular. Dessutan hadde franske bankar finansiert det meste av den sentrale og moderne infrastrukturen i regionen. Desse investeringane vil franskmennene ha avkasting av.

På britisk side var sjølvsagt som alltid Winston Churchill sentral. Før krigen, då han var marineminister, og kontrollerte ein fjerdedel av alle offentlege utgifter, fekk han ideen om at departementet skulle verta ein investor i Midtausten. Churchill kjøpte enkelt og greitt Anglo-Persian Oil Company, det som seinare vart BP. Han kjøpte det av di han la om alle britiske krigsskip frå kol til olje, men den langsiktige konsekvensen var at den britiske statskassa fekk svære ekstrainntekter, også etter at imperiet gjekk i oppløysing. BP var den dominerande aktøren i Iran og Mesopotamia.

Men vegen til oljen gjekk om Suezkanalen, som Storbritannia òg åtte. Då var det ein god ting å kontrollera Palestina som ein buffersone for oljehandelen og import og eksport til India. Dessutan hadde utanriksminister Arthur Balfour i 1917, mellom anna for å få jødisk støtte i USA, lovd at jødane skulle få ein heim i Palestina.

God investering

Det er liten tvil om at britane tente stort på å annektera Midtausten. Særleg etter den andre verdskrigen var Iraks medlemskap i sterlingområdet heilt sentral for å halda oppe britisk kjøpekraft. Men det store biletet som James Barr teiknar opp, er at Sykes–Picot var ei forråding av både imperialistane og undersåttane og langt på veg førte til ein grunnleggjande mistillit mellom Frankrike og Storbritannia, ein mistillit som pregar tilhøvet den dag i dag.

Syria, Jordan, Libanon og Palestina var eit lappeteppe av ulike etniske grupper og religionar. Det alle gruppene hadde til felles, kanskje med unnatak av dei kristne i Libanon, var at dei ikkje ville verta styrte av utlendingar. Opprøret hadde hovudsete i Syria, der franskmennene gong på gong sleit med terroristar, som dei ikkje fekk fanga av di dei drog til Jordan og Palestina når franskmennene prøvde å drepa eller pågripa dei. Det franske styret vart stadig meir brutalt. Britane på si side ville ikkje utlevera terroristane av di det ville føra til uro i deira område.

Hauk over hauk

Når så palestinarane etter kvart gjorde opprør mot den aukande importen av jødar til Palestina, byrja eksporten av terroristar den andre vegen. Det vart hauk og over hauk, og eit av sluttresultata var at Frankrike finansierte og selde våpen til jødisk terrorgrupper, Stern og Irgun, av di Storbritannia i røynda hjelpte Syria og Libanon til å verta uavhengige av Frankrike.

Barr har laga ei underhaldande bok, men så har han òg hatt mykje å vera underhaldande om. Sitatet frå Lloyd-George om at Churchill, om han kunne, hadde laga trommeskinn av huda til mora for å kunne spela trommevirvlar til ære for seg sjølv, er verdt boka åleine. Men Barr har som utgangspunkt at det ville vore best om arabarane hadde vorte overlatne til sin eigen lagnad.

Eg er ikkje så sikker på om det er rett. Saudi-Arabia har hatt fridom sidan det ottomanske imperiet gjekk i oppløysing. Eg er ikkje trygg på at det landet har eit styresett som andre land i regionen kunne ha etterlikna.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.