Essay

Bård
Larsen:

Demokrati i trøbbel – et essay om hvordan og hvorfor demokratier kan gå i stykker.

Civita

Den demokratiske styreforma har vore svært vellukka. Kvifor sviktar tillita til ho? Det spør Civita-historikar Bård Larsen om i denne boka. Etter at han har stilt spørsmålet sitt, gjev han ein definisjon av demokratiet. Deretter kjem to kapittel som tek for seg demokratiets største utfordring: framveksten av populistiske parti. Deretter kjem eit kapittel som drøftar trugslane frå relativisme, fake news og endringar i det politiske ordskiftet. Det siste kapittelet i boka synest å konkludere med at demokratiet vil overleve. Men konklusjonen er uklår. Larsen verkar ikkje heilt sikker.

Tankevekkjande

Demokrati i trøbbel inneheld fleire tankevekkjande påstandar. Boka hevdar at dei berande politiske partia er i oppløysing; at populistar finst både til høgre og venstre i politikken; at adjektivet «autentisk» er eit av dei farlegaste orda i det politiske språket. Dette er gode observasjonar, men boka ville ha tent på å støtte dei opp med betre kjelder. No har boka undertittelen «et essay om hvordan og hvorfor demokratier kan gå i stykker». Eit essay er ikkje ein djuptpløyande analyse, men ei ytring av eit meir personleg slag. Det må likevel noterast at boka kunne ha vore meir empirisk – særleg i første kapittel som set opp problemstillinga. Tal, kart, figurar og empiriske demonstrasjonar kunne ha presentert ei oversikt over dei store endringane i det europeiske politiske landskapet og gitt eit meir robust springbrett for diskusjonane som kjem etter.

Som til dømes at dei sosialdemokratiske partia fekk 186 plassar i EU-parlamentet ved førre val. Dei ligg an til å tape 50 av dei i valet no i slutten av mai. Dei konservative sentrumspartia, som fekk 207 plassar, ligg an til å tape 35. Dei store sentrumspartia slit i motbakke heime òg. Sør i Europa – i Spania, Italia og Hellas – har dei sosialdemokratiske partia nesten forsvunne. I Frankrike har både sosialistpartiet og gaullistpartiet kollapsa. I nabolanda våre, Sverige og Danmark, har dei sosialdemokratiske partia skrumpa kraftig inn. Kort sagt, det politiske landskapet i Europa er blitt dramatisk omkalfatra dei siste åra. Det er ei svært aktuell bok Larsen har skrive.

Forsvarsskrift

Demokrati i trøbbel er eit forsvarsskrift for liberal-demokratiet som er under press. Kva er samanhengen mellom dette presset og populismen? Boka etterlèt seg eit inntrykk av at det er populistane som pressar på. At dei fossar fram, drivne av innvandring, automatisering, stagnerande arbeidsløn og meir pessimistiske utsikter om framtida. Dette er til sjuande og sist eit essay om korleis populismen trugar demokratiet. Boka drøftar populismens natur (i kapittel 3) og populistanes metodar (i kapittel 4). Ho framheld at populistar finst både til høgre og venstre i politikken, men er mest oppteken av populismen på høgre fløy. Men boka stiller ikkje spørsmålet om kva som driv fram populismen.

Men kva er årsaka til populismen? Spørsmålet har ikkje noko enkelt svar, for populistar fossar ikkje fram overalt. I Noreg, som er blitt eit multikulturelt samfunn etter kvart, med ei høg grad av digitalisering og automasjon, har det ikkje vakse fram noko rasistisk populistparti. Lønene har auka og nordmenn ser ikkje mørkt på framtida, skal vi tru European Social Survey (ESS). I det gamle Aust-Europa står dei framandfiendtlege populistane sterkt, sjølv om innvandringa er nokså liten.

Boka til Larsen er, slik som mange andre bøker som er komne i kjølvatnet etter brexit og valet av Trump, eit forsvar for demokratiet. Men ho strevar med oppgåva – liksom fleire av desse andre bøkene òg gjer. Dette strevet er noko av det verdfulle med boka. Larsen er fullt klar over kor vanskeleg det er å gje ein tydeleg standarddefinisjon. Demokrati kjem i så mange utgåver – enkelte er parlamentariske, andre er det ikkje; enkelte er republikkar og andre er til og med føderasjonar av republikkar. Det næraste ein kjem, er å peike på sentrale familielikskapar.

Larsen listar opp fleire: toleranse, rettsstat, ytringsfridom, mindretalsvern og uavhengige domstolar. Alt dette er rett, naturlegvis. Dei er sterkt overlappande. Og lista ber preg av oppramsing. Val er ikkje noko sikkert kjenneteikn – sjølv Stalin hadde val. Det er ikkje nok at fleire parti konkurrerer om veljarane sine røyster – Putin blei valt i konkurranse med kandidatar frå fleire andre parti.

Vanskeleg definisjon

Francis Fukuyama illustrerte ein gong kor vanskeleg det er å definere demokratiet: Dersom ein skulle gå omkring i kinesiske byar og spørje folk om kva styresett som er det beste, ville dei fleste svare «demokrati». Og dersom ein skulle spørje dei om kva slags styresett Kina hadde, ville dei framleis svare «demokrati». Fukuyamas poeng er at i tillegg til juridiske prinsipp og formelle strukturar, så må ein òg ta omsyn til folks kjensle av at dei politiske leiarane høyrer på og styrer i samsvar med folkets ønske. For i dette samsvaret, fortsett Fukuyama, ligg ei hovudkjelde til legitimitet. I Kina er samsvaret stort. I mange liberale demokrati føler mange folk at samsvaret er for lite.

Kjensla av ikkje å bli høyrt undergrev legitimiteten til demokratiet. Det kan i sin tur vere ei viktig årsak til krisa. I så fall er populisme mest å sjå som eit symptom på demokratiets krise og ikkje ei viktig årsak. Kanskje er det likevel noko i det som populistane sjølv peikar på: at samfunnet har endra seg slik at politikarane ikkje lenger møter krava og forvetningane til veljarane?

Men då melder spørsmålet seg om krisa er av kulturell eller materiell art? Er det slik at folk er blitt meir kravstore enn før, slik Larsen ymtar om i siste kapittel? Eller er det slik at fleire folk faktisk blir skuva ut av fellesskapet og at politikarane ikkje fangar opp krav og protestar i same monn som før? I mange land er til dømes folkelege protestar over kven som skal betale for «det grøne skiftet», ikkje alltid blitt tekne omsyn til av styresmaktene – slik «dei gule vestane» har vist i Frankrike.

Boka observerer ein samanheng mellom populismens vekst og demokratiets krise, men er uklar på forholdet mellom dei to. Av og til kan det sjå ut som om populismen er årsaka til demokratikrisa. Men det kan òg tenkjast at årsakspila går den andre vegen – at demokratikrisa er årsaka til populismens vekst. Og så kan det tenkjast at det finst ein tredje faktor som er årsaka til dei begge – at det finst ein meir skjult impuls som både undergrev demokratiet og samstundes oppmuntrar populistane. Her er den marknadsliberale utviklinga den fremste kandidaten. Men den seier Larsen lite om.

Torbjørn L. Knutsen

Torbjørn L. Knutsen er professor ved Institutt for sosiologi og statsvitskap ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU).