Sakprosa

Homer:

Iliaden

Omsett av Kjell Arild Pollestad
Cappelen Damm

Iliaden er byrjinga på den vestlege litteraturen, og alle språksamfunn må ha ei omsetjing av dette verket. Noreg fekk sine omsetjingar ganske seint, til riksmål ved Peter Østbye i 1920, til nynorsk ved Eirik Vandvik i 1951. Båe freista å gjenskape det homeriske heksameterverset på norsk. No har Kjell Arild Pollestad late si prosaomsetjing av Odysseen følgje av Iliaden i same form.

Iliaden er på mange måtar ei heilt anna forteljing enn Odysseen. Der Odyssevs fer hit og dit på heimferda frå Troja og møter eventyrkongar og trolske kyklopar, held Iliaden seg strengt til områda omkring Troja. Størstedelen av verket fortel om kamp og krig, og det er tydeleg at diktaren både hadde talent for og sette pris på å fortelje om slikt.

Kamp

Diktet byrjar med det greske ordet mênin («vreiden»), og det er sinnet til den største helten hos grekarane, Akhillevs, som set handlinga i gang. Sjefen for den greske hæren, Agamemnon, blir tvinga til å gje tilbake dottera til Apollon-presten Khryses, og i staden tek han Briseis frå Akhillevs. Denne fornærminga kan Akhillevs ikkje leve med, så han trekkjer seg tilbake og nektar å kjempe før han får Briseis tilbake.

Slik skil diktaren ut sin eigen bit av Troja-soga og lèt historia følgje sin logikk. Akhillevs er til stades i bakgrunnen heile tida, men tek ikkje aktivt del i kampen. I staden følgjer vi trojanarane og grekarane på to plan. Homer skildrar ei rekkje kampar mellom dei greske heltane som er igjen. Tvikampane mellom desse arkaiske krigarane blir skildra i detalj, med oppfinnsam variasjon i kvar spyda og sverda treffer.

Ære

På eit anna plan følgjer vi dei olympiske gudane med Zevs i spissen. Dei sit for det meste som avslappa tilskodarar til menneskekampar på liv og død, men støttar dei ulike partane i krigen og blir av og til tvinge til å gripe direkte inn for å redde favorittane sine frå ulukke.

Dei homeriske heltane lever i ei verd der æra til den enkelte avgjer posisjonen dei har i kollektivet. Heltane kjempar med sverd og med ord, ein stor del av teksten i Iliaden er direkte tale, og heltane legg ikkje noko imellom når dei gyv verbalt laus på kvarandre.

Verseform

Kjell Arild Pollestad kjem til Iliaden etter å ha omsett Odysseen, og han nyttar same form her som der. Pollestad skriv om til prosa, rett nok med ein viss daktylisk rytme. Homer sjølv dikta i versemålet daktylisk heksameter, ei lang verseline som vert gjenteken.

Ei av dei viktigaste oppdagingane i moderne forsking på dei homeriske dikta er at Homer dikta på bakgrunn av ein munnleg tradisjon. Måten Homer uttrykkjer seg på, har opphav i ein munnleg framføringssituasjon. Noko går tapt for lesarar som ikkje får sjå samanhengen mellom versemålet og Homers tunge adjektiv og tilnamn.

Eg har tidlegare meint at for mykje går tapt i ei prosaomsetjing, men under lesinga av Pollestad tek eg meg i å tenkje at prosaen hans fungerer overraskande bra. Den daktyliske rytmen som ligg under, minner lesaren om at det han les, eigenleg er eit dikt, ikkje ein roman, og Pollestad vel også å gje att mange av gjentakingane som er typiske for Homer.

Ordval

Når det gjeld ordvalet, gjer Pollestad ulike val i ulike delar av teksten. I talane, der heltane talar direkte til kvarandre og kjenslene kjem tydeleg til syne, vel han ei ganske moderne språkform, og det tykkjer eg kler verket. I partia der diktaren sjølv fører ordet, er omsetjaren meir konservativ. Dette er nok eit forsøk på å få fram det tradisjonelle og kunstige i Homers språk, noko det ikkje er lett å gje dei som ikkje les gammalgresk, ei førestelling om.

Pollestad har valt å utelate katalogane i andre bok, som skildrar dei to hærane som står mot kvarandre framfor Troja. (Vandvik sette han som eit tillegg bak i utgåva si.) Det tykkjer eg er eit feilgrep. Evna til å framstille store mengder faktainformasjon på dikterisk vis i katalogar var eit prov på ein dugeleg diktar, og vi finn slike både hos Homer og Hesiod. Boka er – med sine 400 sider – alt lang, så forlaget kunne godt ha kosta på seg ein heilt fullstendig Iliaden.

Men Pollestad har gjort ein stor innsats for å gje nye lesarar tilgang til klassikaren over alle klassikarar i den vestlege litteraturen, og vi har fått ei god omsetjing som kan opne Homer for nye lesarar.

Eirik Welo

Eirik Welo er førstelektor i gammalgresk ved Universitetet i Oslo.