Roman

Colson Whitehead:

Intuisjonisten

Omsett av Knut Johansen
Kagge

Av og til kjem ein over bøker som er noko heilt for seg sjølv. Dei krev gjerne litt ekstra av lesaren, men ein får betalt i ei utviding av tankebanar og horisontar. Amerikanaren Colson Whitehead fekk både Pulitzer-prisen og The National Book Award for Den underjordiske jernbanen, som kom ut på norsk i fjor. Intuisjonisten er debutromanen som viser at han frå starten var ein original diktar.

Den svarte boksen

At menneskelege talent og eigenskapar kan utnyttast på magisk vis, er ein forlokkande tanke, ofte brukt i den meir fantastiske delen av litteraturen. Intuisjonisten har islett av fabulerande prosa, sjølv om ein drage ville ha vore like feilplassert i Whiteheads univers som ein moderne skyskrapar i Game of Thrones. Den menneskelege intuisjonen blir brukt i noko så teknisk som heisinspeksjon.

Whitehead har ein eigen vri på det meste. Den innleiande uføreseielege hendinga som set den vante samfunnsordenen under press, er her ein heis i fritt fall. Skatten heltinna blir send ut for å finne, er ein svart boks som har med den mystiske delen av heisvitskapen å gjere.

Intuisjonisten liknar ikkje på noka bok du har lese før.. Språket er avansert, forteljarteknikken på grensa til innfløkt. Dessutan – og viktigast; den verdsordenen som herskar i samfunnet, er ikkje noko å trakte etter.

Lila Mae Watson er den første kvinnelege heisinspektøren i ein amerikansk storby, som ikkje blir nemnd med namn, men som utan tvil er New York i 1930-åra. Lila Mae er dessutan svart, eller farga, som det heiter her. Yrket som heisinspektør er særs ettertrakta i ein metropol i kraftig vekst, ikkje minst vertikalt. Frå før finst det berre éin farga heisinspektør. Han er empirist, medan Lila Mae er intuisjonist. Dette sver til kvar sin metode for praktisk ettersyn av heisar, ut frå to teoriar om heisvitskap. Ingen kan forklare kvifor intuisjonistane har høgast treffrate når det gjeld å finne feil. Dei berre veit. Empiristane jobbar teknisk. Båe foraktar kvarandre og tek i bruk skitne triks for å kome kvarandre til livs. Handlinga skyt fart etter at ein heis i eit prestisjefylt bygg Lila Mae har ansvar for, rasar ned. Det må vere eit komplott. Lila Mae tar aldri feil.

Rasisme

Det mytiske verket i verket, Teoretiske heiser, dannar utgangspunktet for den intuisjonistiske skulen. I desse etterlatne skriftene har skildringar av teknisk vedunderlege heisar ein nesten religiøs dåm. Forfattaren tar velbrukte metaforar som å stige opp og å falle ned til eit heilt nytt nivå.

Det viser seg at alt botnar i politikk og maktkamp. Lila Mae må både under jorda og opp i høge bygningar i jakta på sanninga om korleis alt heng saman. Det blir ei reise gjennom ein storby med mykje elende og urettvise, ein by der gravejournalistar får fingrane knekte av mafiamedlemar, ein by der rasismen framleis er avgjerande for kva moglegheiter ein har. Dette siste ser vi etter kvart er hovudtemaet i boka: Korleis både den heilt openberre og den meir subtile rasismen verka den gongen og framleis pregar det amerikanske samfunnet. Når boka er ferdig lesen, har Whiteheads eiga oppfinning, omgrepet intuisjonist, fått ny tyding.

Å føre denne tette og komplekse tekstveven over til norsk må ha vore krevjande. Knut Johansen har funne fleire gode norske uttrykk for amerikansk slang. Andre stader har omsetjinga unødvendige anglisismar.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er lektor, forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.