Bok

Alfred Fidjestøl:

Lyden av Oslo.
Oslo-Filharmonien 1919–2019

Cappelen Damm

Ein våt og mørk haustkveld i 1975 kjem eit ungt ektepar fram til Østbanehallen i Oslo. Ferda hadde teke dei frå Leningrad via Helsingfors, over Austersjøen og gjennom Stockholm. Grunna ei misforståing var det ingen som møtte dei på perrongen. Men dei visste at hotellet dei skulle bu på, heitte Bristol, og dit tok dei seg på eiga hand. I koffertane deira var brød, smør og andre basisvarer dei hadde hamstra heime. Reisebudsjettet var nemleg trongt – Gosconcert, Sovjets statlege konsertbyrå, tok brorparten av honorara til sovjetkunstnarar i utlandet. Det synte seg at hotellrommet ikkje hadde kjøleskåp, matposane laut dei difor stua på gesimsen utanfor vindauget.

Dei reisande, som neste morgon oppdaga at maten var borte, var Mariss Jansons og kona Ira. Han var her for å gjestedirigera symfoniorkesteret i byen, som skulle ha orkesterprøvane sine i universitetets ærverdige aula. Men dette synte seg å vera ei misforståing, øvingane skulle haldast i ein enkel samfunnssal på Arbeidersamfunnets plass. Og ikkje nok med det: Grunna nok ei misforståing var repertoaret dei skulle øva inn, eit heilt anna enn det Jansons hadde fått beskjed om å innstudera på førehand. Kva for eit vått og uvenleg land var dette, der folk jamvel stal brød frå gesimsar, spurde dei seg.

Tjuvaktige måkar

Men då den fyrste orkesterprøven skulle gjennomførast, klårna himmelen over Oslo. Og musikarane den latviske dirigenten møtte i samfunnssalen, var vare og motiverte og spelte Sæverud, Prokofjev og Beethoven så surskapen til Jansons fordufta. Mysteriet med matposane på gesimsen blei løyst (måkane fekk skulda), og musikarane blei så begeistra over den fattige dirigenten at dei gav han ekstra pengar av eigen orkesterkasse. Hit ville han igjen, om han fekk høve. Og det fekk han: I 1979 blei Jansons sjefdirigent, og då han gav seg i 2002, var det underbemanna provinsorkesteret omskapt til eit fullverdig symfoniorkester i verdsklasse.

Soga om Jansons’ tid i Oslo er den mest fengande i Alfred Fidjestøls Lyden av Oslo. Oslo-Filharmonien 1919–2019, som er så velskriven at mange av dei 23 kapitla lèt seg lesa som ein roman. For trass i dei tallause namna og hendingane me møter gjennom dei 550 sidene, er der driv og indre samanheng i framstillinga. Han synleggjer at musikk og politikk, estetikk og ideologi sjeldan har vore uavhengige storleikar for dette orkesteret. Ei slik framstilling krev ein kritisk og uavhengig forfattar – det er tydeleg at Fidjestøl har hatt frie tyglar under skrivinga, for jubileumsboka inneheld ikkje berre jubel. Me får sjølvsagt innblikk i det indre livet til orkesteret, men han maktar å lyfta det heile inn i ein allmennhistorisk samanheng. Som faghistorikar er han ikkje «i stand til å lese andre noter enn fotnoter», forklarer han i etterordet. Likevel er den musikalske fagterminologien gjennomgåande presis.

Ikkje norsk nok

Filharmonisk Selskap, som orkestert opphavleg heitte, blei grunnlagt den 5. juli 1919. Initiativet var noko så sjeldsynt i norsk kultursoge som eit ærgjerrig kulturpolitisk prosjekt som ikkje var grunna i nasjonsbyggjande ideologi. Det var tvert om verdssituasjonen etter fyrste verdskrigen som motiverte skipsreiaren og kulturmesenen A.F. Klaveness til å leggja tilsvarande 15 millionar 2019-kroner på bordet til etableringa av eit profesjonelt europeisk symfoniorkester i Kristiania. Med musikken skulle nasjonale barrierar brytast ned og fremja overnasjonal semje og brorskap. Frå dag éin var dette eit profesjonelt og dyktig ensemble. Den typisk evolusjonistiske historia om ein kulturinstitusjon som startar i det små, kjempar seg fram og blir til noko storfelt, høver altså ikkje her.

Finnen Georg Schnéevoigt blei den fyrste sjefdirigenten. At det ikkje var nordmannen Johann Halvorsen, som i 20 år hadde leia Nationaltheatrets orkester og synte nasjonal line ved å introdusera hardingfela i den norske kunstmusikken, avla både harselas og harme i hovudstadspressa. Denne finnen var byrjinga på Oslo-Filharmoniens tradisjon for å finna sjefdirigentane sine i Austersjø-området – Jansons er det fremste dømet. Men forfattaren syner òg at dirigentvalet var utgangspunktet for tradisjonen med å kritisera Oslo-Filharmonien for å vera for lite norsk i personal- og repertoarval.

Men kritikarane hadde òg kritikarar, til dømes Arnulf Øverland, som ironiserte i Aftenposten i 1920: «Det gjælder at passe paa, saa der ikke tilføres os nogen kunstnerisk kraft eller værdi udenfra.»

Krast oppgjer

Skipsreiar Klaveness’ filantropiske idé om brorskap mellom folkeslaga i ei krigersk verd blei under andre verdskrigen gjennomført ad absurdum. Dette nyttar Fidjestøl mykje plass på. Kapitla om korleis kulturinstitusjonane manøvrerte innan NS-systemet, utgjer den mest oppsiktsvekkjande delen av boka. Her les me om den schizofrene rolleforståinga ensemblet hadde under okkupasjonen: Den eine kvelden spelte dei offentlege filharmoniske abonnementskonsertar. Den andre kvelden kunne dei opptre som «Das große Rundfunkorchester» («Det store Radioorkesteret») når dei spelte i regi av det nazifiserte NRK – de facto for NS-folk og tyskarar; andre fekk jo ikkje eiga radio – eller på lukka naziarrangement.

Teatera og militærmusikarane trekte tydelege grenser for verksemda si under krigen. Hovudstadsorkesteret gjorde det ikkje. Mangt i Noreg var skakkøyrt då freden kom. Men oslofilharmonikarane, som hadde spelt til siste slutt, var i toppform og hadde oppnådd både lønsauke og betre vilkår. «Men til hva for en pris», spør forfattaren.

Enkeltpersonar i orkesteret blei straffa, men institusjonen gjekk fri – at det hadde stilt opp i den eine nazitilskipinga etter den andre, blei korkje tematisert eller problematisert. Det er krast, Fidjestøls oppgjer med den tradisjonelle norske musikkhistorieskrivinga om perioden, som han meiner presenterer «en fullstendig fordreid fortelling om et norsk musikkliv som sto samlet».

Kunstmusikkens kår

Men òg etter 1945 heldt dei politiske og ideologiske kontroversane fram. Den kalde krigen baud på nye problem og kompromiss for orkesteret. Det syner kapitla om sovjetborgaren Mariss Jansons: Sovjetiske styresmakter kravde 90 prosent av honoraret hans, og han stod under stendig overvaking av KGB. At han ikkje kunne dirigera når sovjetiske avhopparar var solistar, laut orkesterleiinga innfinna seg med.

Den 22 år lange Jansons-epoken var ei glanstid for oslofilharmonikarane. Men dirigenten blei stadig meir frustrert, til dømes over den elendige akustikken i Oslo Konserthus; norske styresmakter prioriterte fotball og langrenn framføre klassisk musikk, hevda han. Etter at han sa opp i protest i 2002, kom han aldri til å dirigera Oslo-Filharmonien igjen.

Då han døydde 30. november i år, hadde Oslo framleis ikkje fått noko nytt konserthus å hysa symfoniorkestert sitt i. Jansons’ kunstnarlege kompromissløyse høvde dårleg i møte med den norske mentaliteten – Fidjestøls analyse av konflikten seier sitt om kunstmusikkens kår her i landet.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, musikkvitar og fast musikkmeldar
i Dag og Tid.