Sakprosa

Ottar Grepstad:

Farlege språk. Historisk lesebok om språkkonfliktar

Dreyer

Grepstad har dei siste åra produsert ei stor mengd bøker, eit lite frølager om språk og samfunn, og om språkvilje generelt. Den førre, Brent ord, om norske bokbål som flamma mot samnorsk og nynorsk, får i Farlege språk eit globalt framhald. At ord brenn og har brunne – og folk som brukar dei òg, i ytste fall – er mørk sanning, syner han.

Ein lesar av Grepstad er dømd til å lære noko nytt, nærast frå side til side. Her gjer forfattaren reisa ut i verda, i ei historisk lesebok, som er undertittelen. Og mykje kjem den lesande til gode. Ein får god innsikt i språk som grunnlag for – eller som aksentuerande element i – valdelege konfliktar.

Språk kan opplevast farleg både av makthavarar og mobb; begge kan drepe av redsle for kva språk kan utrette mot dei. Ein gong var trugsmålet straff frå Gud, om nye og potensielt djevelske tankar vann fram gjennom det som feil ord, nye eller gamle, sa. Men også dei som stod bak revolusjonar, kunne bli redde for kva våpen språk kunne vere hos fiendar, til dømes som leivningar av fortid som nyrevolusjonerte samfunn alltid er fulle av.

Grepstad viser korleis slikt kunne gje seg form av regionalspråk og dialektar folk brukte mens dei tvilte på den nye tida. Da oppstod tanken: Fienden snakkar ikkje som oss, han svik oss. For å utslette meiningar frå fortida (eller framtida) måtte språka dei vart framførte på, nedkjempast.

«Å vere underlagd framande ord gjer noko med sjølvkjensla til mennesket.»

Blodspor i ord

Grepstad gjer nedslag i blodige konfliktar. Enkelte kulturar har vore nær utsletting. Den spanske inkvisisjonen drap språkskaparane og øydela skriftene og bilda til mayaene i Mexico. Ein dag i 1562 gjekk 800 år med uerstatteleg mayakultur frå før trykkjekunsten opp i flammar. Altarbokkrigen i Sør-England under reformasjonen i same hundreår enda i massakrar frå sentralmakta i ein språkkløyvd region, og med hovud på stake i London. Jødeminoritetane i Europa har si dystre historie knytt til bokbål som aldri slokna. Lite har brent så mykje som hebraisk.

I nyare tid i Afrika og Asia viser han korleis språk står sentralt. Boka slår deprimerande nok fast at «fleirtalet av dei som bur i Afrika eller Asia, blir styrte på språk dei sjølve ikkje kjenner eller snakkar». Å vere underlagd framande ord gjer noko med sjølvkjensla til mennesket.

Lysare er historia om grensa mellom Danmark og Tyskland i Slesvig, etter det forfattaren veit, den einaste i verda som «i hovudsak er trekt opp etter språklege skiljeliner».

Språk har vore og er opphav til vald eit utal stader i verda. Innvove i religiøse konfliktar, minoritet–majoritet-stridar, sentrum–periferi-konfliktar, oppgjer mellom sentralstat og etniske grupper, er språk ein gjentakande dimensjon. Ord endrar verda, både tale og skrift.

Forfattaren meiner det språklege er undervurdert i moderne konfliktstudiar. I Farlege språk framfører han gode argument for synet sitt. Han samanfattar og koplar det han finn, opp mot arbeidet med internasjonale menneskerettar, der noko som gradvis vinn fram, er retten til å bruke eige språk.

Øksa «Markhusbane»

I eit norsk kapittel får ein nyoppdaga leivning frå bynamnstriden mellom Trondhjem og Nidaros i 1929–30 stor plass. På Trøndelag folkemuseum, med profesjonelt stempla namn i eggen, i gåseauge, finn forfattaren øksa «Markhusbane». Det symbolske drapsvåpenet pryder også framsida av boka, som ein illustrasjon av temperaturen i konflikten, enda om ho ikkje fekk utført oppgåva si. Skoledirektør i Nidaros og parlamentarisk leiar for Venstre på Stortinget, Knut Markhus, symbolet på Nidaros-fløya, fall ikkje som offer for noko økseattentat. Men stein hagla mot vindauga i huset hans. Markhus vart driven frå byen som etter å ha heitt Nidaros i eitt år vart til Trondheim i 1931.

Kor lurt det er å lenkje øksa som symboliserte Nidaros-hatet, til folk som seinare vart nasjonalsosialistar, er eg noko tvilande til, all den tid bevis manglar. Øksa kom som gjenstand til folkemuseet for 20 år sidan, gjeve av etterkommarar i ein familie der ein far og ein son riktig nok enda med landssvikdommar.

Sonen kan ha vore den som har fare med øksa, hevdar Grepstad. Deretter får vi ein heil liten biografi om den unge redaktørsonen og riksmålsungdommen, og om faren, eit da kjent namn i byen ved Nidarosen. Fakta her er greie nok, og historia om språkstrid og øks skaper drama. Men kven som var øksemann, og om øksa nokon gong har blinka i sola i kampsona i byen ved Nidelva, veit ingen.

På ein lapp frå innleveringa til museet står det at øksa – men dette er frå munnleg overlevering – var «brukt» under eit folkemøte om språksaka. Det kan vere ei familiehistorie som er blitt bygd på.

Inga avis skriv om ei øks brukt offentleg. Markhusbane kan ha vore ein teaterrekvisitt på Hjorten, den profesjonelle revyscena i byen, eller i ein amatørrevy. Hjorten hadde fleire viser om namnesaka. Tyngda, eit heilt stykke jarn på nesten 6 kilo, talar imot rekvisitt, hevdar boka.

Det Grepstad syner, er at det fanst aktivistar i riksmålfløya i namnestriden som seinare hamna som NS-medlemmer. Ut av ein stor flokk lett påverkeleg russ og annan ungdom ville også noko anna vore rart.

Sanninga om den raude øksa som ikkje fekk kjenne blod, eig truleg berre dei døde. Og konklusjonen til forfattaren om at språkstrid i liten grad vart valdeleg her i landet, at også «konflikten i 1929 [...] blei løyst gjennom folkevalde organ», står seg godt.

Farlege språk er enden på arbeidet hans om språk og samfunn, skriv Ottar Grepstad. I så fall er det berre å takke. Eit stort arbeid er da til endes ført.

Arild Bye

Arild Bye er journalist og forfattar.