Solid biografi
Biografien om Ludvig Mylius-Erichsen gjev eit godt bilete av viktige føresetnader for den særeigne danske polartradisjonen.
Kunstmålar Harald Moltke, tolk Knud Rasmussen og forfattar Ludvig Mylius-Erichsen på veg til Grønland i 1902 for å studere inuitkulturen. «Man må leve eskimoenes liv hos og med ham», forklarte Rasmussen før dei drog.
Det Kgl. Biblioteks billedsamling
Sakprosa
Janni Andreassen:
Ud hvor livet frister. Biografi om forfatteren og polarforskeren Ludvig Mylius-Erichsen.
Gyldendal (Danmark)
Det går ei grense ein stad ute i Framstredet. Danskane ser mot Grønland og nordmenn mot Svalbard og Barentshavet. Det påstår i alle fall vitskapsmenn når dei ikkje får støtte til forskingsprosjekt med eit breiare arktisk perspektiv, sidan styresmaktene er så opptekne av sitt Arktis at dei gløymer at havstraumane og sjøpattedyra ikkje bryr seg om slike grenser.
Eg trur også ein med rette kan hevde at me nordmenn heller ikkje er så opptekne av dansk og grønlandsk polarhistorie. Og truleg forsvann mykje av interessa vår etter tapet mot Danmark om Aust-Grønland i den internasjonale domstolen i Haag i 1933. Likevel: Danskane har Knud Rasmussen og Peter Freuchen. Dei har dei namngjetne Thule-ekspedisjonane. Dei har drøssevis med forteljingar om forskarar som reiste ut for å studere dei innfødde – og deira særeigne liv og kultur i verdas tøffaste klima. Og dei har ei vanskeleg kolonihistorie.
Grøndlandsekspedisjon
Og så har dei Ludvig Mylius-Erichsen. Ein av Danmarks mest ettersøkte menn. No har denne pioneren i den danske polare kulturforskingstradisjonen fått ein solid biografi.
Mylius-Erichsen var forfattar som skreiv med utgangspunkt i den heimlege vestjyske naturen. Han var journalist i den kulturradikale avisa Politiken, i krinsen rundt Edvard og Georg Brandes. Han vart i 1900 sekretær i Dansk Turistforening og organiserte eit studenttokt til Færøyane og Island. På denne turen, då han fyrst var på Island, fekk han ein idé: Kunne dei ikkje svinge bortom Aust-Grønland? Men impulsen stranda på meldingar om vanskelege istilhøve. Og det var fleire enn Mylius-Erichsen som vart skuffa om bord: Den 21 år gamle studenten Knud Rasmussen lengta attende til øya han hadde vakse opp på.
Men ideen var sådd. Utan annan arktisk kunnskap enn han hadde lese seg til, tok Mylius-Erichsen initiativet til ein Grønlands-ekspedisjon. Og han skulle vere noko nytt og anna. Han skulle ikkje ut og hente plantar- og steinprøvar. Han skulle studere folk. Og skrive om folk, livet og forteljingane deira. Difor samla han ein kunstmålar, ein lækjar, ein tolk og seg sjølv som sagaskrivar – og lanserte Den danske litterære Grønlands-Ekspedition. «En rejse på trods og på tværs af traditioner», som biograf Janni Andreassen kallar ferda. Ekspedisjonen varte i to år, og dei kom heile vegen nord til dei såkalla polareskimoane i område som seinare vart kjende som Thule – dit det danske kolonivesenet endå ikkje hadde nådd.
Sjofel handelsmoral
Mylius-Erichsen kom heim til København med ein bodskap som utfordra den koloniale samtida. Han argumenterte for at Danmark måtte skilje handelsmonopolet frå administrasjon av kolonien – «Man skammer sig over at tilhøre en stat, der praktiserer en så sjofel handelsmoral». Dei måtte samstundes ta folket meir på alvor: «Grønlænderne er et alt for levende folk til voldeligt at holdes som museumsgenstand af et så forholdsvis oplyst folk som danskerne... Lad os vinde disse 12.000 mennesker ind som borgere af verden.» Og skriveria hans fekk politiske verknader – og førte til ny lovgiving om skule og kyrkje på Grønland.
Men Mylius-Erichsen kom også heim med ambisjonar om ein ny ekspedisjon. Med ei gamal norsk fangstskute, omdøypt til «Danmark», drog han med 27 menn nordover Grønlands austkyst i 1906. Rasmussen vart ikkje med denne gongen. Men det var ein ung Peter Freuchen. Målet var å kome så langt nord som mogleg med skuta – og herifrå utforske den til no ukjende nordkysten av Grønland med hundespann.
Danmark-ekspedisjonen kom heim med nye kart over Grønland og mykje ny kunnskap. Men utan Mylius-Erichsen og to av reisekameratane hans. Grønlendaren Jørgen Brønlund vart funnen neste vår saman med dagboksnedteikningane sine og karta til ekspedisjonen. Mylius-Erichsen og Niels Peter Høeg Hagen vart aldri funne. Og det kom ikkje av mangelfull leiting i dei 110 åra som har gått. For kva som skjedde med desse tre karane under den dramatiske heimturen hausten 1907, har vorte «et stykke danskgrønlandsk historie, der i sin egen ret er blevet en myte».
Velskrive
Slik avsluttar Andreassen den velskrivne og fascinerande boka om Mylius-Erichsen. Ein mann som vart polarfarar trass i at han mangla «forskerens skarpe blikk». Han var ein drøymar og diktar – og «systematik har aldrig været en del af hans bagage». Ifylgje Andressen var han rastlaus og intelligent, og han kunne oppnå det utrulege når han fyrst brann for noko. Men han var samstundes omstridd. Også mellom mennene sine på ekspedisjonane.
Andreassen har skrive fleire bøker om danske grønlandsforskarar og kjenner feltet godt. Biografien om Mylius-Erichsen gjev eit godt bilete av viktige føresetnader for den særeigne danske polartradisjonen. Andreassen har ein lett penn og sans for dei gode formuleringane i kjeldene. Av og til tykkjer eg at utdraga frå kjeldene blir noko lange, og at ho i noko større grad skulle ha skrive om til eiga forteljing. På den andre sida er det skriveføre folk ho siterer frå. Me snakkar trass alt om karar som kalla ferdene sine for litterære ekspedisjonar.
Harald Dag Jølle
Harald Dag Jølle er forfattar, historikar ved Norsk Polarinstitutt
og fast skribent i Dag og Tid.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Sakprosa
Janni Andreassen:
Ud hvor livet frister. Biografi om forfatteren og polarforskeren Ludvig Mylius-Erichsen.
Gyldendal (Danmark)
Det går ei grense ein stad ute i Framstredet. Danskane ser mot Grønland og nordmenn mot Svalbard og Barentshavet. Det påstår i alle fall vitskapsmenn når dei ikkje får støtte til forskingsprosjekt med eit breiare arktisk perspektiv, sidan styresmaktene er så opptekne av sitt Arktis at dei gløymer at havstraumane og sjøpattedyra ikkje bryr seg om slike grenser.
Eg trur også ein med rette kan hevde at me nordmenn heller ikkje er så opptekne av dansk og grønlandsk polarhistorie. Og truleg forsvann mykje av interessa vår etter tapet mot Danmark om Aust-Grønland i den internasjonale domstolen i Haag i 1933. Likevel: Danskane har Knud Rasmussen og Peter Freuchen. Dei har dei namngjetne Thule-ekspedisjonane. Dei har drøssevis med forteljingar om forskarar som reiste ut for å studere dei innfødde – og deira særeigne liv og kultur i verdas tøffaste klima. Og dei har ei vanskeleg kolonihistorie.
Grøndlandsekspedisjon
Og så har dei Ludvig Mylius-Erichsen. Ein av Danmarks mest ettersøkte menn. No har denne pioneren i den danske polare kulturforskingstradisjonen fått ein solid biografi.
Mylius-Erichsen var forfattar som skreiv med utgangspunkt i den heimlege vestjyske naturen. Han var journalist i den kulturradikale avisa Politiken, i krinsen rundt Edvard og Georg Brandes. Han vart i 1900 sekretær i Dansk Turistforening og organiserte eit studenttokt til Færøyane og Island. På denne turen, då han fyrst var på Island, fekk han ein idé: Kunne dei ikkje svinge bortom Aust-Grønland? Men impulsen stranda på meldingar om vanskelege istilhøve. Og det var fleire enn Mylius-Erichsen som vart skuffa om bord: Den 21 år gamle studenten Knud Rasmussen lengta attende til øya han hadde vakse opp på.
Men ideen var sådd. Utan annan arktisk kunnskap enn han hadde lese seg til, tok Mylius-Erichsen initiativet til ein Grønlands-ekspedisjon. Og han skulle vere noko nytt og anna. Han skulle ikkje ut og hente plantar- og steinprøvar. Han skulle studere folk. Og skrive om folk, livet og forteljingane deira. Difor samla han ein kunstmålar, ein lækjar, ein tolk og seg sjølv som sagaskrivar – og lanserte Den danske litterære Grønlands-Ekspedition. «En rejse på trods og på tværs af traditioner», som biograf Janni Andreassen kallar ferda. Ekspedisjonen varte i to år, og dei kom heile vegen nord til dei såkalla polareskimoane i område som seinare vart kjende som Thule – dit det danske kolonivesenet endå ikkje hadde nådd.
Sjofel handelsmoral
Mylius-Erichsen kom heim til København med ein bodskap som utfordra den koloniale samtida. Han argumenterte for at Danmark måtte skilje handelsmonopolet frå administrasjon av kolonien – «Man skammer sig over at tilhøre en stat, der praktiserer en så sjofel handelsmoral». Dei måtte samstundes ta folket meir på alvor: «Grønlænderne er et alt for levende folk til voldeligt at holdes som museumsgenstand af et så forholdsvis oplyst folk som danskerne... Lad os vinde disse 12.000 mennesker ind som borgere af verden.» Og skriveria hans fekk politiske verknader – og førte til ny lovgiving om skule og kyrkje på Grønland.
Men Mylius-Erichsen kom også heim med ambisjonar om ein ny ekspedisjon. Med ei gamal norsk fangstskute, omdøypt til «Danmark», drog han med 27 menn nordover Grønlands austkyst i 1906. Rasmussen vart ikkje med denne gongen. Men det var ein ung Peter Freuchen. Målet var å kome så langt nord som mogleg med skuta – og herifrå utforske den til no ukjende nordkysten av Grønland med hundespann.
Danmark-ekspedisjonen kom heim med nye kart over Grønland og mykje ny kunnskap. Men utan Mylius-Erichsen og to av reisekameratane hans. Grønlendaren Jørgen Brønlund vart funnen neste vår saman med dagboksnedteikningane sine og karta til ekspedisjonen. Mylius-Erichsen og Niels Peter Høeg Hagen vart aldri funne. Og det kom ikkje av mangelfull leiting i dei 110 åra som har gått. For kva som skjedde med desse tre karane under den dramatiske heimturen hausten 1907, har vorte «et stykke danskgrønlandsk historie, der i sin egen ret er blevet en myte».
Velskrive
Slik avsluttar Andreassen den velskrivne og fascinerande boka om Mylius-Erichsen. Ein mann som vart polarfarar trass i at han mangla «forskerens skarpe blikk». Han var ein drøymar og diktar – og «systematik har aldrig været en del af hans bagage». Ifylgje Andressen var han rastlaus og intelligent, og han kunne oppnå det utrulege når han fyrst brann for noko. Men han var samstundes omstridd. Også mellom mennene sine på ekspedisjonane.
Andreassen har skrive fleire bøker om danske grønlandsforskarar og kjenner feltet godt. Biografien om Mylius-Erichsen gjev eit godt bilete av viktige føresetnader for den særeigne danske polartradisjonen. Andreassen har ein lett penn og sans for dei gode formuleringane i kjeldene. Av og til tykkjer eg at utdraga frå kjeldene blir noko lange, og at ho i noko større grad skulle ha skrive om til eiga forteljing. På den andre sida er det skriveføre folk ho siterer frå. Me snakkar trass alt om karar som kalla ferdene sine for litterære ekspedisjonar.
Harald Dag Jølle
Harald Dag Jølle er forfattar, historikar ved Norsk Polarinstitutt
og fast skribent i Dag og Tid.
Andreassen har ein lett penn og sans for dei gode formuleringane i kjeldene.
Fleire artiklar
Teikning: May Linn Clement
Oppbretta brok i bratta
«Å bretta er i grunnen ‘å gjera bratt’, og i norrønt hadde bretta just tydinga ‘reisa opp, reisa seg’.»
Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.
Foto: Nina Djæff
Eit sandkorn i maskineriet
Ole Paus skriv mest om slektsbakgrunn og mindre om artistkarrieren i sjølvbiografien sin, men det forklarar likevel mennesket Ole Paus.
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.
Foto: Frederik Ringnes / NTB
Husforsikring i hardt vêr
Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?
Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.
Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB
Vestre må avslutte konflikter og beklage
«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»
James Rebanks på Lillehammer sist veke.
Foto: Morten A. Strøksnes
Ein mann for alle årstider
LILLEHAMMER: Etter å ha skrive to svært populære bøker om landbruk og sauehald hamna James Rebanks i ei krise som førte han til eit dunvær på Helgeland.