Sakprosa

Frank Rossavik

Best å holde kjeft? En liten bok om ytringsfrihetens krise

Cappelen Damm

Det er sjølvsagt fleire nivå i den norske mediehimmelen, frå til dømes Firda Tidend til den sjuande himmelen, det øvste nivået, som er i Oslo, der eliten bur og trivst.

Frank Rossavik (54 år) er tvillaust ein av dei, særleg etter 2010, om vi skal tru Wikipedia. Då vart han kåra til «årets meiningsberar» av Oslo Redaktørforening, samstundes som han vart medlem av Kringkastingsrådet. Året etter vart han medlem i styret i Fritt Ord. I 2013 vart han politisk redaktør i Bergens Tidende, som rett nok er litt eliteperifert, men frå 2016 sit han trygt på toppen som kommentator i Aftenposten.

Før alt dette har han bak seg ein hektisk karriere som informasjonsmann i SV og Europarørsla, og han har skrive fleire bøker, mellom anna om slike som Einar Førde og Kåre Valebrokk.

Og som vi veit, er det frå toppen ein har det beste utsynet. Som det står på baksida av boka hans av i år «har han spesielle forutsetninger for å uttale seg om spørsmålene han tar opp til drøfting i denne boken». Eigentleg har ein Aftenposten-kommentator spesielle føresetnader for å drøfta kva som helst. Den Schibsted gjer til kommentator, gjev han òg forstand.

Personleg

Men boka skal ikkje berre gje ei generell drøfting av ytringsfridom. Ettersom denne fridomen ifølgje Rossavik er så samanvoven med kommentatorrolla, skal drøftinga òg vera personleg og handla mykje om Rossavik sjølv.

Difor får vi greie på ein god del om livet til kommentatoren: oppvekst med katolsk mor og stavangersk far. At han er homofil og sterkt høyrslehemma. Og har kjøpt og selt sex, som han fortel både for å provosera og visa solidaritet med sexarbeidarar. Ikkje minst at han ikkje er heilt politisk korrekt, som då han, som SV-ar, var for EU og mot fri abort.

Dette er meint som forklåring på at Rossavik ser på ytringsfridom som ein overordna verdi. Han kjem frå gruppeidentitetar som har måtta kjempa for å sleppa til med ytringane sine. Noko han meiner gjev han særskilde føresetnader for sjå tydeleg dei tilfella der nokon vil avgrensa ytringsfridomen.

Til dømes brukar han Jonas Gahr Støre som eksempel på ein med motsett bakgrunn, ein som har kome ned frå ein eliteposisjon til Ap, og som aldri har hatt problem med å ytra seg: «I 2006 taklet Støre, som utenriksminister, karikaturstriden ved å ta avstand fra dem som hadde publisert tegningene og ved å beklage den norske ytringsfriheten overfor den muslimske verden.»

Støre var paternalist, med autoritær faderleg omsut. Muslimen Hadia Tajik, derimot, som til liks med Rossavik har klatra opp, frå ein innvandrarfamilie som driv butikk, har ingenting mot Muhammed-karikaturar.

Rossavik trekkjer òg fram filosofen Trygve Lavik, blant fleire andre, som ein som vil avgrensa ytringsfridomen, denne gongen for klimaskeptikarar, av di deira mål er å skapa tvil, ikkje søkja sanning. Men eg har spurt Lavik om han står inne for dette, og det gjer han ikkje: «Slik det står nå, blir det jo åpenbart helsprøtt», seier han og held fram: «Alle norske forsvarsadvokater burde straks sendes i fengsel viss poenget skulle universaliseres.»

På kommentarvis

Boka er i alle høve ikkje særleg filosofisk lagd opp. Jau, Rossavik referer mykje til John Stuart Mill, som utan tvil er ein pioner på feltet, sjølv om Spinoza og Locke var først ute. For det meste gjennomfører Rossavik drøftinga på ekte kommentatorvis, ved å kommentera konkrete einskildtilfelle, slik at vi lesarar snarare skal få trening i å bruka intuisjonen vår i møte med vanskelege grensetilfelle, til dømes påstandar om rasisme.

Det betyr ikkje at Rossavik ikkje kan vera prinsipiell: Han er god når han drøftar skiljet mellom å krenkja og å såra, at det første må ha eit rasjonelt innhald, medan det andre handlar om reine kjensler. Det er ikkje nok å ha såre kjensler for å vera krenkt.

Sameleis avviser han at (harde) ord er det same som valdshandlingar. Og kritiserer på tilsvarande vis omgrepet «mikroaggresjon», som tyder at til dømes vanlege spørsmål om kvar ein innvandrar kjem frå, kan føra til rasisme.

Slike skilje er særleg viktige som rekkverk mot «glatte utforbakkar» på dei to hovudområda der det vert reist krav om avgrensing av ytringsfridomen: religion og gruppeidentitet.

Rossavik brukar mykje tid på dette. Han forsvarer avskaffinga av blasfemiparagrafen i Noreg og er kritisk til hårsår bruk av rasismeparagrafen. Eg har aldri skjøna vitsen med den første paragrafen: Om Gud er allmektig, må han vel sjølv klara å senda eit lyn gjennom blasfemikarane.

Diktatur av hårsåre

Uklåre rasismeskuldingar kommenterer Rossavik særleg i samband med det som har hendt ved universiteta i USA, der ein ikkje eingong kan sitera ordet «neger» i verk av gamle forfattarar. Men at studentar er illiberale, er ikkje noka ny historie: Alt Giordano Bruno måtte stå ved utgangsdøra når han føreleste ved Sorbonne, slik at han kunne rømma frå rasande studentar om han ikkje var ortodoks og politisk korrekt.

Rossavik skriv dessutan om «diktaturet til dei hårsåre». Men pussig nok drøftar han ikkje det liknande uttrykket «godskapstyranni», der ein i teneste for det gode vil stogga ytringar av di dei ikkje er gode. Men han kan jo ikkje få med alt: Undertittelen seier at dette er ei lita bok.

Nettopp av di boka drøftar så mange einskildtilfelle, kan ho vera nyttig å lesa for medieredaksjonar og journalistar, ja, og for politikarar.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved UiO og fast skribent i Dag og Tid.