Biografi og kunstbok

Eivind Otto Hjelle:

Rolf Nesch

Press

Strengt tatt er det ikkje noko stort jubileum for Rolf Nesch i år, 125 år sidan han vart fødd. Så det er knapt difor Eivind Otto Hjelle, tidlegare redaktør for Dagsrevyen, har gjeve ut ei ny bok om kunstnaren, i tillegg til den meir reindyrka biografien han gav ut i 1998. Snarare er dette ei bok som berre måtte skrivast, ut frå det langvarige og naturlege engasjement Hjelle har hatt til Nesch, og ikkje minst til kunsten hans. Den nye boka handlar like mykje om kunsten som livet.

Hjelle vart personleg kjend med Nesch alt i 1952, i samband med at Hjelle gifta seg med dotter til skodespelaren Ragnhild Hald, som sjølv nett hadde vorte gift med Nesch. Fram til Nesch døyde i 1975, altså i 23 år, var Nesch såleis svigerfaren til Hjelle.

På denne tida hadde Nesch flytta opp til Ål i Hallingdal, på garden Rud, døypt om til Ragnhildrud, der han vart buande til han døydde. I tillegg til dette nære familiære tilhøvet har det hjelpt at Hjelle har kjent mange av venene til Nesch. I tillegg har han hatt utbyte av kontakten med kunsthistorikaren Sidsel Helliesen ved Nasjonalgalleriet.

Ville verta kunstnar

Men om boka altså i stor grad handlar om kunsten til Nesch, gjev ho òg eit godt oversyn over eit liv som eigenleg i større grad enn kunsten er ei spegling av den tragiske historia til det tjuande hundreåret, og særleg til Tyskland, slik til dømes Blikktrommen av Günther Grass er det.

Ikkje at Nesch sluttar å vekse, som Oscar i romanen, men som Oscar er han frå første stund ferdig laga, i dette tilfellet med ustoppeleg og uskuldig innsikt i at det er kunstnar han skal vera. Biografien handlar om korleis realiseringa av kunstnarskapet vert fullbyrda, ikkje gjennom nokon aktiv kamp mot, men trass i, alle dei personlege og politiske katastrofane hundreåret har å by på – og ved å konsentrera seg om kunsten snarare enn politikken.

Nesch veks opp i Sør-Tyskland, i ein borgarleg familie med typisk tysk patriarkalsk struktur, der faren bestemmer og slår, men der den lite skuleflinke guten likevel får gjennom viljen sin og får utdanning som dekorasjonsmålar og kjem inn på kunstakademiet i Dresden. Medan han er på studietur i Italia, bryt den første verdskrigen ut. Nesch deltek både på Vest- og Austfronten, vert mange gonger såra, får Jarnkrossen for motet og hamnar som krigsfange i England til 1919. Så følgjer eit fattig kunstnarliv i Weimar-republikken, der han skaffar seg eit vidt nettverk og utviklar nye grafikkteknikkar, det feltet han vert særleg kjend for.

Men i 1933, utan politisk engasjement, oppdagar han at kunsten hans vert stempla som entartete. Ettersom Neschs overordna krav til ein kultur er kunstnarleg fridom, får han då ikkje anna val enn å emigrera – til Oslo, ettersom Munch budde der.

I Oslo følgjer meir fattigdom og lite sal, men stor produksjon, heile tida utan å vera trygg på at han får forlengt opphaldsløyvet. I 1943, som tysk statsborgar, vert han innkalla til tysk militærteneste. For å sleppa unna kastar han seg framføre ein trikk og vert hardt skadd. Men etter krigen snur mykje seg: Han vert anerkjend både i Noreg og ute i verda, og han arbeider ustoppeleg i atelieret på Ragnhildrud inntil dei siste åra, råka av slag.

Om kunsten

Men det er altså Neschs kunst Hjelle særleg skriv om. Det gjer han ikkje som ein akademikar: «Det har vært mitt mål for denne boken at den løpende tekst skulle være lettlest og ikke utstyrt med for mange noter og referanser.» Akademikarar får altså heller lese bøker skrivne av Jan Askeland og Sidsel Helliesen.

Hjelles bok er likevel etterretteleg nok, samstundes som ho gjev god bakgrunn om ein vil ta vegen opp til Rolf Nesch-museet – ferdig 1993, til hundreårsjubileet – som ligg i Ål kulturhus, der ein finn verdas største permanente samling av kunsten hans, i tillegg til kunsten Nasjonalgalleriet sikra seg som betaling av arveavgift.

Hjelle får godt fram korleis Nesch i mellomkrigstida vart ein representant for tysk ekspresjonisme, inspirert av slike som Kirchener, som Nesch budde hos i seks veker, då han studerte grafikkteknikkane hans. Nesch vart sjølv ein spesialist og nyskapar på dette feltet, særleg når det gjeld metalltrykk, der han lét syre etsa hol i sinkplater og klipte ut lause metallstykke som han la på platene, slik at kvart einaste trykk vart ulikt. Dette førte til at sjølve trykkplatene vart utstilte som kunst, etter kvart laga slik at dei vart sjølvstendige materialbilete.

Det var forresten ikkje berre nazistane som såg på dette som entartete kunst. Nasjonalgalleriets direktør før krigen, Jens Thiis, mislikte Nesch-kunsten og motarbeidde aktivt innkjøp, mellom anna til nye Oslo Rådhus.

Det særeigne med Neschs ekspresjonisme, som skil han frå andre ekspresjonistar, som er mest opptekne av innhald, er at når han hadde samla inntrykk, noko han heile tida gjorde med skisser, vart dei ikkje berre omsette til eigne kjensler – dei vart òg forma gjennom eit møte med eigenskapane til grove materielle uttrykksmiddel som han etter kvart fann overalt: trebitar, steinar, glas og så bortetter.

Dette gjev eit rikt uttrykksregister: frå aggressivt kantete figurar til kompositorisk runde art nouveau-linjer. Uansett får bileta heilskapleg samanheng, noko som er særleg tydeleg i hovudverket hans, «Sildefiske», som heng i Industriens og Eksportens hus i Oslo.

Hjelle har sjølv klart å gje boka si heilskapleg samanheng. 91 år gamal viser han oss at alder berre er eit tal.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.