Raud rose og svart tragedie
Boka om Rosa Luxemburg er svært komprimert, men dei to forfattarane gir
eit godt bilete av eit tragisk liv.
Foto: Ap / NTB scanpix
Biografi
Ellen Engelstad og Mímir Kristjánsson:
Rosa Luxemburg – En biografi
Forlaget Manifest
Til hundreårsdagen for det brutale drapet på Rosa Luxemburg no i januar har Ellen Engelstad og Mímir Kristjánsson gitt ut ein kort biografi om den jødiske marxisten frå det som i dag er Polen. Dei samanfattar ettermælet slik det har prega mykje av moderne marxistisk debatt, spesielt etter at sovjetsystemet fann døden der Leo Trotskij såg framtida for kapitalismen: på historias skraphaug.
Som kvinne og som jøde ville den skarpe teoretikaren ha hatt rikeleg med handikap om ho ikkje også i tillegg hadde vore halt. Det heldt henne ikkje tilbake, og så tidleg som i 1918 skreiv ho kritisk om politikken dei nye makthavarane i Russland slo inn på: I likskap med Bertrand Russell såg ho klårt dei farlege diktatoriske tendensane hos bolsjevikane, spesielt hos Lenin. Det førte med seg at skriftene og synspunkta hennar ikkje kunne nemnast, langt mindre verta diskuterte, i Stalins, Khrusjtsjovs eller Brezjnevs sovjetstat.
Dogme
Den setninga som lever etter henne, køyrer ei lanse rett i kjernen av den leninistiske partidisiplinen: «Fridom er alltid fridom for dei som tenkjer annleis.» Still ikkje spørsmål, og slett ikkje ved dei marxistiske dogma, er Lenins variant. Det var parole også i den norske Mot Dag-rørsla. I ei gravtale for Johan Vogt – legendarisk for oss som var i gravferda i 1991 – sa Trygve Bull at han som ung motdagist fekk høyra at Johan Vogt var ein mann som ikkje var til å lita på.
– Eg var sjokkert, sa Bull.
Johan Vogt, ein av våre fremste, og så skulle han ikkje vera påliteleg? Seinare forstod eg at Hans Heiberg, som gav meg åtvaringa, på sitt vis hadde rett. For Johan Vogt stilte spørsmål ved dogma.
Problemet var noko av det same for Rosa Luxemburg. Ho godtok ikkje alt som Marx og Engels hadde sagt og skrive. Ikkje berre var det ideologisk gale å føra seg slik. Taktisk var det enda meir klanderverdig; det kunne gi motstandarane ammunisjon.
Drepen
15. januar 1919 vart Rosa Luxemburg og Karl Liebknecht teke «i forvaring» av tyske frikorps, grupper som etter kvart skaffa medlemer til nazistiske kampgrupper. Ho vart slegen ned av Otto Runge, som propagandaminister Joseph Goebbels seinare skulle rosa for denne bragda. Ho vart kasta i elva i Berlin. Liket vart ikkje funne før fire månader hadde gått.
Engelstad og Kristjánsson brukar den siste delen av boka til å drøfta kva som kunne ha hendt om Rosa Luxemburg hadde fått leva vidare, og om dei meir demokratiske av ideane hennar hadde vorte omsette til røyndom i ein marxistisk stat. Som teori er det interessant nok, men metoden har minst to defektar: Historie skal helst kasta lys over det som hende, og marxistar er heilt utan konkurranse i slike intellektuelle øvingar.
Mot brutaliteten og kaoset som sette preg på Tyskland etter nederlaget i den første verdskrigen, kom også Rosa Luxemburg til kort. Det kosta henne livet. Det gjekk same vegen med det vakre sitatet om fridom til å tenkja annleis. Det kosta svært mange millionar menneske livet.
Per Egil Hegge
Per Egil Hegge er tidlegare redaktør i Aftenposten, kommentator og fast skribent i Dag og Tid.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Biografi
Ellen Engelstad og Mímir Kristjánsson:
Rosa Luxemburg – En biografi
Forlaget Manifest
Til hundreårsdagen for det brutale drapet på Rosa Luxemburg no i januar har Ellen Engelstad og Mímir Kristjánsson gitt ut ein kort biografi om den jødiske marxisten frå det som i dag er Polen. Dei samanfattar ettermælet slik det har prega mykje av moderne marxistisk debatt, spesielt etter at sovjetsystemet fann døden der Leo Trotskij såg framtida for kapitalismen: på historias skraphaug.
Som kvinne og som jøde ville den skarpe teoretikaren ha hatt rikeleg med handikap om ho ikkje også i tillegg hadde vore halt. Det heldt henne ikkje tilbake, og så tidleg som i 1918 skreiv ho kritisk om politikken dei nye makthavarane i Russland slo inn på: I likskap med Bertrand Russell såg ho klårt dei farlege diktatoriske tendensane hos bolsjevikane, spesielt hos Lenin. Det førte med seg at skriftene og synspunkta hennar ikkje kunne nemnast, langt mindre verta diskuterte, i Stalins, Khrusjtsjovs eller Brezjnevs sovjetstat.
Dogme
Den setninga som lever etter henne, køyrer ei lanse rett i kjernen av den leninistiske partidisiplinen: «Fridom er alltid fridom for dei som tenkjer annleis.» Still ikkje spørsmål, og slett ikkje ved dei marxistiske dogma, er Lenins variant. Det var parole også i den norske Mot Dag-rørsla. I ei gravtale for Johan Vogt – legendarisk for oss som var i gravferda i 1991 – sa Trygve Bull at han som ung motdagist fekk høyra at Johan Vogt var ein mann som ikkje var til å lita på.
– Eg var sjokkert, sa Bull.
Johan Vogt, ein av våre fremste, og så skulle han ikkje vera påliteleg? Seinare forstod eg at Hans Heiberg, som gav meg åtvaringa, på sitt vis hadde rett. For Johan Vogt stilte spørsmål ved dogma.
Problemet var noko av det same for Rosa Luxemburg. Ho godtok ikkje alt som Marx og Engels hadde sagt og skrive. Ikkje berre var det ideologisk gale å føra seg slik. Taktisk var det enda meir klanderverdig; det kunne gi motstandarane ammunisjon.
Drepen
15. januar 1919 vart Rosa Luxemburg og Karl Liebknecht teke «i forvaring» av tyske frikorps, grupper som etter kvart skaffa medlemer til nazistiske kampgrupper. Ho vart slegen ned av Otto Runge, som propagandaminister Joseph Goebbels seinare skulle rosa for denne bragda. Ho vart kasta i elva i Berlin. Liket vart ikkje funne før fire månader hadde gått.
Engelstad og Kristjánsson brukar den siste delen av boka til å drøfta kva som kunne ha hendt om Rosa Luxemburg hadde fått leva vidare, og om dei meir demokratiske av ideane hennar hadde vorte omsette til røyndom i ein marxistisk stat. Som teori er det interessant nok, men metoden har minst to defektar: Historie skal helst kasta lys over det som hende, og marxistar er heilt utan konkurranse i slike intellektuelle øvingar.
Mot brutaliteten og kaoset som sette preg på Tyskland etter nederlaget i den første verdskrigen, kom også Rosa Luxemburg til kort. Det kosta henne livet. Det gjekk same vegen med det vakre sitatet om fridom til å tenkja annleis. Det kosta svært mange millionar menneske livet.
Per Egil Hegge
Per Egil Hegge er tidlegare redaktør i Aftenposten, kommentator og fast skribent i Dag og Tid.
Rosa Luxemburg godtok ikkje alt som Marx og Engels hadde sagt og skrive.
Fleire artiklar
Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.
Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss
Orda mellom oss
Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.
Teikning: May LInn Clement
«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.