Sakprosa

Berit Reisel:

«Hvor ble det av alt sammen?» Plyndringen av jødene i Norge

Forlaget Press

Krigen med stor k er ikkje historie. Tvert om, som det siste årets ordskifte om Marthe Michelets bok har synt, lever han kanskje meir enn nokon gong før i det vi framleis kallar «etterkrigstida». Kampen om krigsforteljinga – om kva som faktisk hende i åra 1945, og korleis dette skal fortolkast – handlar ikkje så mykje om fortida som samtida. Det er eit spørsmål om kven vi – nordmenn i 2021 – ønskjer å vere.

Utviklinga av forteljinga om andre verdskrigen kan såleis lesast som eit spegelbilete på korleis vår felles identitet har utvikla seg. Grunnen til at andre verdskrigen har fått denne stillinga, kan vi finne i historikaren Ernst Sars’ klage over at 1814 ikkje hadde produsert nok blod til å bygge ei nasjonalkjensle på: «Man elsker mest det man har ofret mest for», meinte han.

For ulike grupper har det difor vore viktig å finne ein plass i den felles krigshistoria. Dette har gjort at vi over tid har fått ei langt meir nyansert og djuptgåande forteljing, men det har også medført strid og usemje. Å endre på identitetsmarkørar er smertefullt, enten det handlar om å ta bort statuar eller skrive om historiebøkene.

Majoritet og minoritet

Sjølv om rolla til den norske staten i høve til jødane under og etter krigen langt frå er den einaste striden, er det kanskje det området der krigshistoria vår – og dermed også sjølvbiletet vårt – har endra seg mest i åra sidan 1945. Og knapt noko har påverka denne endringa meir enn mindretalsinnstillinga i NOU 1997:22, som fekk den heller hjelpelause nynorsktittelen «Inndragning av jødisk eiendom i Norge under den 2. verdskrig».

Dette oppgjeret har også på mange måtar vorte ein mal for Noregs forståing av tilhøvet mellom majoritet og minoritet, som i dei siste tiåra har ført til liknande granskingar av politikken mot rom, romani og det pågåande arbeidet med ein sannings- og forsoningskommisjon for samane og kvenane.

Arbeidet i Skarpnesutvalet er omdreiingspunktet for Berit Reisels bok «Hvor ble det av alt sammen?». Rundt dette knyter ho saman tre parallelle forteljingar: lagnaden til dei norske jødane under andre verdskrigen, lagnaden dei møtte under etterkrigsoppgjeret, og stridane om Skarpnesutvalet, der ho sjølv var medlem.

Veksling

Som narrativgrep fungerer vekslinga mellom 1940-talet og 1990-talet godt, sjølv om den gode forteljinga tidvis må vike plass for nokså teknisk juridisk språk og matematiske utrekningar. Det er også langt meir driv i forteljinga når Reisel kan nytte seg sjølv som førstehandskjelde enn når ho skal sette saman arkivkjelder og sekundærlitteratur.

For dei som kjenner til forskinga, gir ikkje delane om 1940-talet nødvendigvis så mykje ny informasjon anna enn på detaljnivået. Hovudforteljinga finst til dømes i mindretalsinnstillinga og – ikkje minst – i storverket Holocaust i Norge: Registrering, deportasjon, tilintetgjørelse (2017) skriven av Reisels kollega i mindretalet, historikaren Bjarte Bruland.

Men det er heller ikkje poenget. Dei historiske kapitla er argument for kvifor Reisel og Brulands forståing av utvalet si oppgåve ikkje berre var den rette, men den einaste moglege. For sett frå 1990-talet, og all den kunnskapen vi no har om utryddinga av jødane, så kunne ikkje den norske statens handtering av erstatningane til dei norske jødane på 1940-talet vere rett, sjølv om det kanskje hende på juridisk uklanderleg vis og i tråd med overordna retningsliner.

Og her er det liten tvil om at Reisel og Bruland hadde rett. Det går ikkje an å samanlikne 1:1 overgrep mot motstandsfolk som vart råka på grunn av det dei gjorde, og jødane som vart råka på grunn av kven dei var. Sjølv om ein ikkje skal samanlikne liding, så er dette ein viktig skilnad. Og dette var ein skilnad som den jødiske minoriteten var svært klar over.

Veikskap

Samstundes var dette ein skilnad som det var langt lettare for den norske majoriteten å sjå i 1996 enn i 1946. Og her er det veikskapar i Reisels historieforteljing. Ho går for lite inn på kva slags samanheng og forståingsbakgrunn aktørane i etterkrigsoppgjeret handla innanfor, og dermed verkar handlingane deira ikkje berre umoralske, men også uforståelege.

I dag har vi – ikkje minst takk vere Reisel og Bruland – ei langt betre forståing av Noregs rolle i holocaust, men her kunne Reisel med fordel i større grad ha prøvd å forstå menneska som gjennomførte oppgjeret, og det samfunnet dei handla innanfor og på vegner av.

Det same gjeld også i nokon grad delen om utvalsarbeidet, ikkje minst når ein kjem til det springande punktet i forteljinga: Korleis skulle mandatet til utvalet forståast? Sett utanfrå og i ettertid, verkar både mindretalet og fleirtalet si tolking som rimeleg, gitt dei underliggande føresetnadane som dei hadde med seg inn i arbeidet.

At fleirtalet, med juristar og ein leiar som attpåtil hadde lang fartstid i forvaltninga, tolka dette mandatet på ein annan og langt meir snever måte enn Reisel gjorde, burde ikkje overraske nokon. Og her gjer Reisel sjølv – utan kanskje å heilt sjå det klart – eit interessant arbeid i å syne korleis dei juridiske tenkemåtane som prega etterkrigsoppgjeret, også prega fleirtalet i Skarpnesutvalet.

Det er illustrerande at Skarpnes, som seinare i boka vert sitert på at han kunne lite om temaet då han byrja som leiar, sjølv brukte mykje tid innleiingsvis på å spørje om kvar lovheimelen for holocaust var. Slik tenker ein jurist, utan at det treng å ligge nokon vond vilje bak.

Politisk analfabetisme

Gitt dei over 20 åra som har gått sidan utvalsarbeidet, burde ein kunne forvente at Reisel reflekterte litt meir over kvar den andre sida kom frå og kva dei ønskte å oppnå, utan å framstille dei i verste meining.

Men ho får også godt fram at dette var gjensidig. Fleirtalet si forståing av konteksten for utvalet og kva mindretalet ønskte, var om mogleg meir mangelfull, på grensa til politisk analfabetisme.

Det synest klart at utvalet var dårleg samansett til formålet. Når temaet i så stor grad må handle om etikk, moral og politikk, var det dårleg handverk frå Justisdepartementet å ikkje sørge for at slik kompetanse fanst i utvalet (Merknad: Eg har sjølv arbeidd for Tater-/romaniutvalet, der utvalsleiaren – Knut Vollebæk – mellom anna var henta inn nettopp for å fylle ei slik rolle.)

Her er det også ei interessant underforteljing som godt kunne vore problematisert meir: korleis Reisel går frå å vere usikker i møte med eit politisk spel ho ikkje forstår, til å vere den som speler spelet best av alle.

Utmanøvreringa av både utvalsfleirtalet og embetsverket i Justisdepartementet i sluttfasen er både elegant, kraftfullt og døme på ein skarp politisk hjerne.

Men det tek oss også naturleg over til dei mest problematiske sidene ved boka: direkte attgjeving av samtaler frå minnet utan at motparten har hatt sitatsjekk, udokumenterte påstandar om overvaking og at Skarpnes truga med vald dersom Reisel ikkje slutta seg til fleirtalet.

For å ta det siste først så er dette ikkje nye påstandar frå Reisel. Dei vart først sette fram i eit intervju med Jerusalem Post i 2008, då med tillegget at ho ville angre djupt «as far as her life and health were concerned» (13. desember 2008). I dette intervjuet er det ei kopling til at ho vart angripen på gata kort tid etter. I denne boka er dette borte, men i staden set ho det i samanheng med påstandar om telefonavlytting.

Sakprosaetikk

Det er ingen grunn til å stille spørsmål ved Reisels kjensler av ubehag, og at ho var i ei utsett stilling i samband med utvalsarbeidet. Men kor truverdig er det at Politiets overvakingsteneste (POT) eller andre delar av statsapparatet dreiv med telefonavlytting – ikkje minst sidan dette hende midt under oppstyret om Lund-kommisjonen?

Dette problematiserer på ny spørsmålet om sakprosaetikk. Hadde fleire av påstandane, til dømes om Skarpnes, vore skrivne som journalistikk, hadde ho vorte felt i PFU, og hadde det vore publisert som forsking, hadde det brote med dei forskingsetiske retningslinene.

Kanskje er Reisels metode mest som ein sosialantropologisk deltakande observasjon. Eit slikt feltarbeid kan naturleg nok berre i avgrensa grad etterprøvast, men krev samstundes at ein søker å forstå dei spesifikke føresetnadane for den stamma ein lever blant, og ikkje prøver å forstå dei ut frå sitt eige rammeverk.

Verken juristane frå 1940-talet eller Oluf Skarpnes kan forsvare seg, men det kan vere lov å håpe at nokon av dei andre utvalsmedlemmene, som vert utsette for til dels skarp kritikk, vil melde seg på i ordskiftet – men samstundes med ei klar oppfordring om å prøve å forstå Reisel i beste meining.

Då er det viktig å hugse at same kva dei meiner om kven som hadde rett om mandatet til utvalet, er det Reisel og Bruland som fekk rett om korleis denne historia måtte forteljast, og om kva slags konsekvensar – politisk og moralsk – det norske samfunnet måtte trekke frå dette.

Nik. Brandal

Nik. Brandal er professor ved Bjørknes Høyskole i Oslo.