Roman

Ahmet Mithat:

Felâtun bey og Râkim efendi

Omsett av Gunvald Axner Ims
Skald Forlag

I nok eit godt tilskot til den fabelaktige klassikarserien frå Skald, den særs sjarmerande romanen Felâtun bey og Râkim efendi av tyrkiske Ahmet Mithat, ein roman som kom ut fyrste gongen i 1875, som også var 1292, er kulturutveksling og kulturkonflikt hovudsaka.

I det osmanske Tyrkia mot slutten 1800-talet stod valet for ein fri person mellom å leva etter muslimsk skikk, allaturka, eller å leva etter vestleg føredøme, allafranga. Ikkje overraskande syner det seg at dei to hovudpersonane i romanen, Felâtun og Râkim, går kvar sin veg, Felâtun vil leva allafranga, Râkim allaturka.

Personlegdom

Ulikskapen kjem ikkje berre til uttrykk ved korleis dei ter seg, men gjennom personlegdomane, såleis at Râkim er ein rakrygga heidersmann, medan Felâtun er meir av det ein på mine kantar kallar «ein fela fyr». Felâtun liknar tyrkisk uttale av namnet Platon, men i staden for platoniske ambisjonar lever Platon i plottet platt i vedvarande platåfase og er plent straks på pletten der plattenslagarar går for plutokratiske plussvariantar, og vitet vantar.

Noko har dei to hovudpersonane likevel sams, for båe er særs høviske i talemåten, men det stikk djupare hjå Râkim enn Felâtun. Båe har også innsyn i den verda den andre lever i, det går føre seg ei viss utjamning av seder, men jamvekt mellom det vestleg-sekulære og det orientalsk-religiøse tykkjest uoppnåeleg. Derimot ser det ut til at den gjensidige vørdnaden var betre utvikla i Tyrkia i 1875, og for den saks skuld 1292, enn han er hjå oss i våre dagar, i 2020 så vel som i 1441.

Orda bey og efendi er nemningar som syner til sosial status, etternamn, altså slektsnamn, vart ikkje nytta i Tyrkia før i 1930-åra. For dei som tykkjer dette er merkeleg, minner eg om at påbod om fast etternamn i Noreg kom så seint som i 1923.

Râkim kjøper seg ei haremsdame, rett og slett ein slave, og det var tydelegvis heilt vanleg i den verda der han høyrde til. Men ho får eit godt liv hjå Râkim, og er i det store og heile fri, og forfattaren skriv alltid i rosande vendingar om henne, mellom anna får ho mange lovord for intelligensen sin, og det var vel ikkje kvardagskost for kvinner nokon stad i 1875, for ikkje å snakka om i 1292.

Skikk og bruk

Miljø, tidskoloritt, skikk og bruk er sjølvsagt av stor interesse i ein slik roman, men ein les også av interesse for personane. Mellom anna vert ei engelsk jente, som Râkim underviser i tyrkisk, så forelska i han at ho vert sengeliggande. Ho høyrer til ein engelsk familie med det erkeengelske namnet Ziklas, men om ho ikkje kan få læraren sin, har familien, på ekte engelsk vis, ein horde av kåte og gifteklare fetrar spreidde ikring i orienten, men ingen i England, så innavlen tykkjest sikra når jenta berre kviknar til att.

Stilen i boka er særeigen og fin, forfattaren vender seg til lesaren stadig vekk og imøtegår tenkte innvendingar i eino. Tonen i boka kan tykkjest naiv, men eigentleg er forteljaren ein luring som rundar av soga si med ei moralsk oppsummering som gjer lesaren trygg på at romanfiguren Râkim er noko i nærleiken av eit sjølvportrett.

«Oms av Ims», står det i notatboka mi. Det er ikkje osmansk, men eit notat om omsetjinga, av Gunvald Axner Ims. Eg kan ikkje tyrkisk, men eg kan i alle høve slå fast at romanen fungerer framifrå på norsk. Og då er alt på stell.

Odd W. Surén

Odd W. Surén er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.