Noveller

Olga Tokarczuk:

Bisarre fortellinger

Omsett av Julia Wiedlocha
Gyldendal

I 2019 fekk polske Olga Tokarczuk Nobelprisen i litteratur for 2018, og noko liknande har aldri før hendt i historia til Svenska Akademien. Dei som har følgt meetoorabalderet rundt denne ærverdige institusjonen i svensk kulturliv, skjønner at slik måtte det bli.

Tokarczuk blei introdusert for eit norsk publikum i 2012 med romanen Løperne, men det var først med nobelprisen og den økokrimaktige romanen Før plogen din over de dødes knokler at ho fekk eit større publikum. I år er ho igjen aktuell med novellesamlinga Bisarre fortellinger, ti noveller som gir det tittelen lovar: bisarre forteljingar som følgjer ulike litterære spor og ulike stilnivå frå langt tilbake via vår eiga samtid til langt fram i det ukjende.

Rasjonelt og intuitivt

Typisk for Olga Tokarczuk er at ho balanserer det rasjonelle og det intuitive, det intellektuelle og det emosjonelle; ho utforskar yttergrensene og har eit perspektiv på verda som femner vidt og opnar for ei forståing av at mennesket er underlagt naturen og ikkje omvendt. Samtidig pirkar ho borti det ubehagelege og fortrengde i polsk historie og polsk samtid – det vere seg holocaust, kyrkjas dobbelmoral, kjønnsidentitet, abort, feminisme, dyrevelferd, ja, i det heile tatt polsk mannssjåvinisme, og ho gjer det med eit skarpt blikk for menneskeleg dårskap. Ho er respektert, men langt frå populær hos den politiske høgresida, og nyleg melde ho seg ut av den polske forfattarforeininga i protest mot opprettinga av eit statleg litteraturinstitutt kontrollert av styresmaktene.

Dei ti novellene i årets bok ligg alle i grenselandet mellom det realistiske og det surrealistiske. I fleire av dei lener ho også mot science fiction-sjangeren i sterkt fantasidrivne forteljingar. Den siste, «Menneskenes helligdagskalender», er sjølve høgdepunktet og ei eineståande dystopisk fabulering kring religiøse ritual og dyrkinga av ein frelsar, Monodikos, «Han som fører an mot Fremtiden» og blir omtalt som den eineståande, den unike og den fullkomne, omgitt av legender og mystikk og særleg det fenomenet at han dør og gjenoppstår ein gong kvart år. Framstillinga blir formidla gjennom Ilon, massøren til Monodikos, ei stilling som har gått i arv frå far til son så lenge Monodikos har eksistert – i nøyaktig 312 år. Eg vil tru at den kritiske ironien i dette er retta mot den katolske kyrkja.

Ei tenkt framtid

Mens «Menneskenes helligdagskalender» er lagd til ei tenkt framtid, hentar Tokarczuk stoff og handling frå historia i «De grønne barna», det andre høgdepunktet. Her lar Tokarczuk livlegen til kong Jan Kazimierz, skotske William Davisson, fortelje si historie frå eit opphald i Polen i 1656, eit land under konstant kringsetting og angrep frå svenskar, russarar, tartarar og reine røvarbandar. Sjølv om det historiske bakteppet er realistisk nok, drar Tokarczuk forteljinga mot det fantastiske og mystiske idet livlegen strandar i det polske sumplandet på flukt mot Lviv, og her opplever han å møte eit folk som lever i eitt med naturen og årstidene så til dei grader at vitskapen kjem til kort. Dei er rett og slett ein del av naturen, går i dvale om vinteren, hentar næring frå sollyset og lever elles av bær og frukt.

Det er alltid fascinerande å lese Tokarczuk, for ho har alltid noko på lur, gjerne med eit smil om munnen, og desse ti forteljingane blir for min del eit av høgdepunkta denne hausten.

Oddmund Hagen

Oddmund Hagen er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.