Sakprosa

Bjørn Sverre Hol Haugen:

Søvn. Ei kulturhistorie

Skald forlag 2022

Er det vanleg å sove i fjøset heime hjå deg? Kor mange gonger i døgnet søv du? Har du borna med deg i senga? Svara på slike spørsmåla seier mykje om kva kultur eit menneske høyrer heime i. Biologisk sett har me alle den same trongen til søvn, men alle kulturar organiserer søvnen på ulike vis. Denne nye boka med tittelen Søvn. Ei kulturhistorie byggjer difor på ein framifrå idé.

Kjærleik til stovene

Forfattaren, etnologen, kulturhistorikaren og museumsmannen Bjørn Sverre Hol Haugen er sjølv varsamt og fint til stades i boka. Boka vitnar om ein djup kjærleik til stovene og gjenstandane på folke- og bygdemusea våre og handlar fyrst og fremst om sovelivet på bygdene gjennom 1700- og 1800-talet. Haugen tek oss med frå hus til hus rundt om i landet, til senger og sengeklede, lopper og lus, nattefriing, soveplassar i fjøs og uthus, seksualliv og juleskikkar.

Han fortel korleis folk i det gamle bondesamfunnet stod opp midt på natta. Først med mekaniseringa av landbruket byrja ein å dryge søvnen heilt til seks om morgonen. Forfattaren boblar over av forteljeglede i ein tekst som er vakkert pakka inn i den solide bokbunaden til Skald forlag, med lekre illustrasjonar og fotografi.

Aldri har eg kome så nær dei sovande i norsk historie som her, ikkje eingong i romanar frå norsk folkeliv. Det er som eg kjenner halmmadrassen mot ryggen under lesinga, verkjer i kroppen frå orda om ligginga på den harde brisken i tømmerkoiene, lukta stig opp frå kyrne til sengelemmen i fjøset, og det kitlar i halsen medan boka fortel om røyken over dei sovande i årestovene i Setesdal.

Detaljkunnskap

Forfattaren har detaljkunnskap som gjer det mogleg å zoome inn på mange aspekt kring sengene i Noreg på 1700- og 1800-talet. Men av og til driv Haugen det for langt. Som når han skriv side opp og side ned om nyansane i barselgrautskikkane frå dal til dal. Kan hende låg mora til sengs då gjestene kom med grauten, men særleg sentralt i ei bok om søvn er ikkje dette.

Nokre gonger synest også det museale utgangspunktet til forfattaren litt for trongt. Spørsmålet om i kva grad folk sat og sov i gamle dagar, knyter han til ei måling av lengda på sengene i nokre av bygdemusea. Dei er nemleg ikkje så korte som folk trur! Likevel må Haugen medgje at minnesmateriale fortel om at mange sat og sov på 1800-talet.

For å forklare dette peiker han på at folk ikkje sov åleine i sengene, og at sitjinga truleg vart praktisert for ikkje å forstyrre sengekameraten gjennom natta eller for å gje plass til borna som sov på tvers ved sengegavlen. Men å sitje og sove er ikkje nokon særeigen norsk skikk, og her saknar eg ei vidare samanlikning med europeiske kjelder.

I museumsfella

På eit sentralt punkt tykkjer eg at Haugen går i den tradisjonelle museumsfella med å gjere det gamle bondelivet betre enn det var. Ei kulturhistorie om søvn må også handle om dårleg søvn og søvnløyse. Rett nok har han eit eige kapittel om «søvnløse netter», men her tek han for seg festing, nattefriing og seksualvanar – alt det morosame folk kan finne på i staden for å sove om nettene. Dårleg søvn og søvnløyse kjem ifølgje boka først med borgarskapet i byane på 1800-talet.

Kan hende speglar ståstaden til forfattaren seg i nokre av lyta i boka, men det er nok også den smittande kjærleiken hans til det folkemuseale som bringar oss så tett på dei som gjekk til sengs i gamle dagar.

For dei kulturhistoriske interesserte og dei som travar ikring i stovene på folkemusea våre, er Bjørn Sverre Hol Haugen ein omvisar bodsend frå gudane. Det er berre det at nokre gonger saknar eg ein djevel med gaffel som kunne ha skunda litt på han og samstundes kome med eit par–tre kritiske spørsmål.

Øystein Morten

Øystein Morten er forfattar.