Salmar

Herleik Baklid (red.):

M.B. Landstad: Skrifter 5. Salmer.

Novus forlag

«En salme skal bryte isolasjonen mellom mennesker», sa Svein Ellingsen (1929–2020). Han skapte jo så mange fine moderne salmar der djupe menneskelege kjensler i sorg og lengt og sakn som eigentleg ikkje kan snakkast om, kunne syngjast i samlag.

Magnus Brostrup Landstad (1802–1880) må nok ha tenkt litt i same baner, sjølv om det framleis i viss grad synest vere usemje om korleis han makta oppgåva. Landstad arbeidde for å sameine ulike tradisjonar, ulike impulsar, ulike språklege uttrykk, ulike melodiar til ulike sjangrar og føremål, ja, alltid finne mellomvegar mellom det folkelege og høgstilen tilvand i kyrkja.

Det er mogleg han lukkast for godt. I dette bandet av den storfelte Landstad-utgåva er det mange kjeldeskrifter, såleis hans eigne utgreiingar om kva han ville oppnå med arbeidet sitt, men òg samtidige kritikkar og reaksjonar då han la fram utkast og då han gav ut den endelege utgåva i 1870. Aasmund O. Vinje var då ikkje ein til å svivyrde folkemålet, og slett ikkje telemålet som Landstad sette så høgt. Vurderinga hans av utkastet i 1862 var likevel at dei mange norske orda «her og der inne i desse Salmar i Bokmaalet ikkje altid laata godt, og om Lanstad (sic) er ein smakfull Mann, so er det endaa so, at desse Norske Ord der tidt koma som Haar i Smør».

Høgtidsspråk

Det fall ikkje Landstad inn å ta med dialektformer eller særskilde nemningar frå Østfold eller Vestfold, som jo var nærast geografisk i den tida. Derimot innførte han ein tanke om høgtidsspråket, der ein tok vare på eldre former i riksmålet i viss mon, og dessutan innførde nokre stasformer frå dialektar som vart oppfatta å liggje nærare norrønt. Denne delen av Landstad-arven gjorde truleg at han fekk gjennomslag for framlegga sine til språkleg fornying, men skapte nok òg ein tradisjon som heldt seg for lenge, heilt til vi fekk sentrale moderne salmediktarar.

Då eg spurde ein god ven som i 40 år eller meir har gjort friviljug arbeid i kristne organisasjonar og i Den norske kyrkja, om det fyrste som fall han i hovudet om eg nemnde M.B. Landstad, var svaret «keisemd». Han føretrekkjer dei eldste og dei yngste salmane våre. Men så gav han seg til å resonnere: Kan det vere at all revideringa av Landstad fram til salmane framstod i endeleg form i 1870-åra, i grunn og botnar hadde verka for nøytraliserande? Med andre ord, at «salmestriden» som enkelte har kalla diskusjonane om utkastet av 1862, på lang sikt førte til at noko av det uventa og friske med Landstad kom noko bort?

Vel, der er nok igjen, og det er festleg å kunne gå til kjeldene for det heile. Dei som har arbeidd med salmebandet, har gjort eit umåteleg verdfullt arbeid, og lett kan det ikkje ha vore. Herleik Baklid har vore redaktør. Åge Haavik, Per Kristian Aschim, Anders Aschim og Ernst Baasland har vore medarbeidarar og førebudd ulike bolkar, og det med nøyaktig arbeid og stor lærdom, som ikkje har stått i vegen for at innleiings- og kommentartekstane deira er blitt svært leselege og ofte spennande stoff, nytt som det er for oss ikkje-spesialistar.

Vitskapleg apparat

Dette bandet er heldigvis utstyrt med eit vitskapleg apparat, med mengder av tilvisingar i fotnotar og merknader til variantar av tekstane, til fråsegner om dei og til forsking. Her har ein då valt ei meir akademisk løysing enn i visse andre band, slik at heile Landstad-utgåva eigentleg vaklar litt mellom ein idé om å gjere gamle tekstar lettare tilgjengeleg for alle interesserte, og å opne tekstuniverset til Landstad betre for framtidig, gjerne langvarig ny forsking. Båe perspektiv er rettkomne. Som heilskap fungerer heile utgåva godt til å vekkje ny interesse og forklåre og avklåre mange gamle spørsmål. Salmebandet er i høgste grad ei verdig avslutning.

Omfattande register

Ein annan ting lesaren vert takksam for, er det omfattande namneregisteret til dei godt over 700 sidene; det hjelper til å finne innstig i teksten. Men var det ikkje for dei mange fine innleiingane, der dei nemnde hymnologane har gjort det langt meir oversiktleg og forståeleg, hadde vi elles stått igjen med just eit slikt uklårt tåkete bilete som min gode ven vedgjekk å ha av Landstad, og gått oss aldeles vill i dei mange dokumentasjonane av planar og ordskifte og revisjonar og tekstvariantar.

Innleiinga av Aage Haavik gjev eit breitt oversyn over dei emna kommentatorane går nøgnare inn på overfor tekstane, såleis går dei rett på det nasjonale elementet, der Landstad oppvurderer forfattarar som Dorothe Engelbretsdotter, Petter Dass og Johan Nordahl Brun. Slik bryt Landstad staven over førestillinga om gamle periodeskilje og viser kva for tema som kan handsamast på ulike vis. Per Kristian Aschim syner systematisk korleis Landstads eigne tidlege salmar (i samlinga Hjertesuk, 1841) ber bod om kva for perspektiv som er under utvikling, og tek opp spørsmålet om påverknaden frå folkediktinga og også korleis den folkelege tonen i eldre dansk salmedikting vert lyfta fram. Dette er tema som vert fylgde opp i det seinare arbeidet når Ernst Baasland, Per Kristian Aschim og Anders Aschim tek føre seg ulike sider ved Landstads program.

Fleirfaldig

Kva var så Landstads program? Det var fleirfaldig. Han ville representere heile historia til den kristne kyrkja, frå tidleg mellomalder til samtida. Han ville ikkje sjå noko alvorleg brot mellom barokkens ortodoksi og pietismens inderleggjering. Han var imot hardhendt, umelodiøs og lite kjenslevar modernisering og nyskaping og var nok i så måte sjølv for hard mot Wilhelm Andreas Wexels (1797–1866), som mange i dag vil meine gjorde mykje for å løyse opp nokre krampar og få i gang ein diskusjon om salmane.

Eit grunntema hjå Landstad, slik vi kan grave det fram, nærast, av merknader her og der i denne svære og flotte tekstsamlinga, synest ikkje fyrst og fremst å skape ei kyrkjepolitisk semje om salmar der alt gjekk opp i ein høgre einskap. Slik ein kan hende kunne tenkje ut frå den sterke interessa for Luther-salmane, som Anders Aschim gjev ein klår og grundig gjennomgang av.

Snarare handlar det om å gje kyrkjelydane røyst. Reint bokstavleg tala at folk skulle kjenne seg att språkleg og oppleve fellesskap, men òg at den store variasjonen i emne og tilnærmingar til kyrkjeåret, som til dei ulike salmesjangrane, viser fram heilskapen i kyrkja sin bodskap og livet i kyrkjelyden.

Landstad må tvillaust ha opplevd religiøs kjensle og poetisk uttrykk, med melodifylgje, som ein einskap i så måte. Her møter vi ei tenking som samlar seg om alt dette som kanskje aldri kan seiast direkte, men kviler latent i poesi, lyd og ritual, frigjort kroppsleg og sosialt i songen.

Her nærmar ein seg den førestillinga som Sigmund Mowinckel mykje seinare, i 1951, la fram i Offersang og sangoffer – salmediktningen i Bibelen. Mowinckel understrekar korleis salmesongen fungerer som epifani, ikkje berre ei påkalling av Gud, men sjølve handlinga som sikrar at Gud er til stades mellom dei som syng. Ein får ei klår kjensle av at Landstads omfattande og langvarige arbeid med salmane er motivert av ei liknande drift for å kunne samle kyrkjelydane i alle hjørne av landet om ei slik oppleving.

Forståeleg

Når Landstad diskuterer planane sine og grunngjev vala sine, ser vi ikkje minst i grunngjevinga for å utelate visse salmar at han meiner dei er falne ut av ulike samanhengar, ikkje minst då endringar i bibelspråket, men òg opplevinga av gudstenestelivet. Det er gjennomgåande i dei hymnologiske utgreiingane til Landstad at han er oppteken av at salmesongen skal vere forståeleg, teksten skal ikkje vere noko mysterium (sjølv om trua og sakramenta kan vere det). Med tilgang til desse tekstane får vi høve til å fylgje hermeneutiske, eller tolkingsmessige, vurderingar av kva for meiningsskifte som har hendt i kyrkja, i tekstane til kyrkja, i opplevinga av songtradisjonane og i livskjensla til folk flest.

Landstad var opphavleg ein temmeleg motviljug reformator. Då Kyrkjedepartementet gjekk på han i 1848 for å få i gang eit moderniseringsarbeid, ut frå det ryet han hadde fått ved ymse arbeid, streta han imot og unnbad seg fleire gonger, han måtte akte på inntektene til prestegarden, elles kunne han ikkje fø ungane sine, og der var ingen til å ta over som han leit på. Dessutan måtte det gjerast eit overveldande arbeid der Landstad måtte søkje støtte og hjelp hjå andre. Etter fire år med denne nølinga fann departementet ut at dei kunne tilsetje ein personalkapellan og elles dekkje utgifter til arbeidet. Då takka Landstad ja og laga ein plan til godkjenning.

Fornying

Slik vart då Landstad ein fornyar på alle område, frå sjangerforståinga for ulike salmar til språkbruken. Ernst Baasland peikar svært interessant på korleis julesalmane (1856), der berre nokre kjem med i salmeboka i fyrste omgang(ar), dyrkar gleda og jubelen. Gledestonen vekslar med undringa, og dermed har ein ikkje berre fått sett mønsteret for ei tilnærming til den kristne openberringa, men merksemda skiftar frå uro over det ukjende til glede og undring i sameining.

Arbeidet til Landstad er i alle lekkar, frå folkediktinga via arbeidet med høgtidsskikkar og til kyrkjesalmeboka frå 1870, eit livsverk som endra heile tekstkulturen vår og gav oss eit grunnlag for modernitetsutviklinga. Høyrest det kryptisk ut? Ikkje verre enn at Landstad sameinte dei munnlege tradisjonane med dei skriftlege og gjorde oss sikre på at vi faktisk kunne ha glede av alle våre kulturtradisjonar.

Alle banda i M.B. Landstads skrifter gjev oss god tilgang til å på nytt drøfte korleis dette vart gjort og kan gjerast opp att. Dei som har utført alt dette samle- og analysearbeidet, og fått det utgjeve i slik smakfull form, fortener stor takk. Nasjonalt Landstadsenter har for alltid ære av det omfattande arbeidet. Det fullførte verket er ei gåve til oss alle. Eller fullført? Det står att for oss andre å bruke det vi lærer, til ettertanke og til framhald av analysane. Vi står alltid ved kanten av ny undring over kva som skjer i spenninga mellom skriftlege og munnlege tradisjonar frå mange kantar.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.