Sakprosa

Tor Eystein Øverås:

Fakkelen er tent! Den norske billigbokrevolusjonen

Gyldendal

Tor Eystein Øverås er ein sterk litterær essayist. Han har skrive seg inn ein essaytradisjon for å skape subjektive, ofte dømeorienterte alternative blikk på kulturen; han skaper vinklingar ut frå eigne røynsler, irekna leserøynsler, og personlege opplevingar.

No har han grunda over det fenomenet at i tretti–førti år fekk jamt nye grupper tilgang til å byggje seg boksamlingar for lite pengar. Typiske lesarar, opplyser Øverås (s. 242), var naturleg nok «unge mennesker med mer og mer utdanning». Autodidaktar fekk det òg lettare, sameleis dei som skrudde i hop pensum på alle utdanningsnivå.

Eitt fenomen vert lite drøfta, sjølv om det vert nemnt mange gonger, nemleg «det redigerade samhället», med eit uttrykk skapt av den svenske maktutgreiinga (1985–1990). For det fyrste kunne vi gjerne gå etter dei samla redaksjonsprinsippa for Fakkel-bøkene; å selje bøker er ikkje heilt som å selje fiskepudding – sjølv om ein skal ha noko for kvar smak. Og smaken vert til dels spennande diskutert.

Børs og katedral

Tilhøvet mellom børs og katedral er sjølvsagt underliggjande. Særs verdfull er diskusjonen om marknad og visuell utforming. Det visuelle inntrykket er vel så internasjonalt som tekstutvalet. Øverås gjer eit pionerarbeid ved å leggje så stor vekt på bokkunsten, i omslag, layout og utstyr. Billegbøkene, især dei til Gyldendal, dreiv oss framover mot ei multimodal verd og gjorde oss sensitive overfor nye uttrykk; meiningsfylden oppstår i tilhøvet mellom teiknsystem.

Kva gjorde så inntrykk? Øverås kjem inn på lesarreaksjonar og endringar i lesevanar; om desse endringane i nyare tid veit vi diverre altfor lite. Her kunne det ha vore mon i å gå lenger i diskusjonen omkring redaksjonelle prinsipp, især sidan Øverås klårt syner korleis Lanterne-bøkene var vel så konservative og gjorde klassikarar til grunnstamme, der det vart lønsamt og ærefullt for nye forfattarar å få innpass.

Trass i mange akutte og aha-gjevande observasjonar har den subjektive inngangsmåten til Øverås visse avgrensingar, jamvel overstyrande funksjonar. At han gjev til beste sine personlege inntrykk av ulike direktørar, får så vere, men han er så konsentrert om dei indre dynamikkane i Gyldendal. At han set Gyldendal i sentrum, er greitt, sidan boka har hovudmaterialet her, men ho lovar då å ta for seg heile den norske revolusjonen. Ein del materiale kunne med større komparativ lyst gjeve krassare og tydelegare analysar.

Ulike forlag

Sidan Marianne Egeland gav ut boka om Universitetsforlaget i 1996 (eller er det just av di denne boka finst?), er det pussig at «Universitetsforlaget satser» er eit heilt kapittel – på to sider, men der også det meste handlar om Gyldendal. Kapittelet opnar rett nok med at det var U-forlaget som gav ut den fyrste moderne kvalitetsbillegboka i 1964 – men den boka vart opphavleg utgjeven på Gyldendal i 1939. Og vart ein suksess på Universitetsforlaget. Her kunne ein venta diskusjon kring tenkjemåten i ulike forlag.

Pax og Samlaget er grundigare framstilte, over 100 sider seinare. Øverås tek ikkje opp Samlagets tradisjon for utgjeving av klassikarar frå mange skriftkulturar, så vel sakleg som skjønt, sidan 1800-talet – og unngjekk, før mot slutten, det meir ellevilt moderne. Oktober er litt karikert som eit politiserande forlag. Alt dette kunne med stor føremon vore drøfta tidleg i boka, så vi fekk ei forståing av kva det stod om av redaksjonelle og økonomiske satsingar i ei større breidde.

Øverås tek igjen feste i sine røynsler, no frå refleksjonar over posesal av bøker, i avslutninga av boka, og reiser nokre interessante spørsmål om teknologi, demokrati og rolla boka har i vår tid. Denne meldaren finn avrundinga litt slapp, litt matt, i høve til den dynamiske, energiske og medrivande forteljemåten til Øverås.

Dette imponerande verket vert nok ståande som ein referanse (sjølv utan eit sterkt sakna register!) i lange tider. Men det er òg ei påminning om at for sakleg analyse er forteljingar sterkt styrande, sjølv når kronologien, som her, er oppbroten og ikkje går frå status til status, men vandrar ikring i eit landskap under endring. Trongen til å fortelje medrivande tek luven frå eit analytisk perspektiv med klårare konklusjonar.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.