Historie

Ivar Kleiven:

I gamle Daagaa. Forteljingo og Bygda-Minne fraa Vaagaa

Ved Gudmund Harildstad og Kristoffer Kruken
Novus forlag

I Gudbrandsdalen er Ivar Kleiven (1854–1934) nærast ein institusjon. Han var folkeopplysningsmann, målmann, politikar, turistvert og gardbrukar, men framfor alt bygdehistorikar og tradisjonssamlar som gav ut lokalhistorie for dei fleste bygdene i dalen.

Ivar Kleiven verka i ei tid med store økonomiske, sosiale og kulturelle endringar. Det var òg ei tid då heimbygd, kulturarv og norsk sjølvhevding var viktige tema. Ein sentral tanke hjå mange var at samnemnaren for det norske fanst på landsbygda, og det var viktig å syna fram kva bygdene hadde. Det er i denne tradisjonen Kleiven ruvar som ein av dei fremste eksponentane.

Hovudverk

I gamle Daagaa. Forteljingo og Bygda-Minne fraa Vaagaa (1908) blir rekna som eit av hovudverka til Kleiven og ligg no føre i ei nyutgåve ved Gudmund Harildstad og Kristoffer Kruken. I boka får vi høyra om skrømt, kjemper og bygdekunstnarar. Her er segnene om Riddarspranget og om Jutulen og Blessomen, og ein bolk om ættene på femten av dei største gardane i Vågå, Sel og Heidalen. Nokre av dei kan vi fylgja attende til mellomalderen, og bolken gjev oss også eit lite innblikk i noregssoga, som kristningsferda til Olav den heilage i 1021.

I nyutgåva er ætteoversyna grundig kommenterte av Klaus Johan Myrvoll i eit eige kapittel. Myrvoll framhevar ættekjensla hjå Kleiven, men seier òg at ho ikkje er utan kritikk. Mellom anna var Kleiven kritisk til ekteskap innanfor ætta, noko som var heller vanleg på hans tid. Sjølv om nyare granskingar har synt at Kleiven har gjort ei og anna feilslutning, seier Myrvoll at dette ikkje rokkar ved det imponerande og originale arbeidet som ættesogene er.

Dialekt

Ein viktig del av bygdekulturen er dialekten, og ein dialektnær tekst kan vera med på å framheva det lokale særpreget. Å skriva på dialekt byr på vanskar, og det er mange omsyn å ta. Den fyrste boka Kleiven gav ut, Segner fraa Vaagaa (1894), var skriven på vågåmål med lydskrift. I gamle Daagaa er òg på vågåmål, men med tilnærma normalortografi, og i føreordet grunngjev han endringa med at lydskrift gjorde lesinga vanskeleg for ’ulærde’ lesarar.

Utgjevarane av nyutgåva vier innleiinga si til nettopp å drøfta vanskar knytte til språkforma. Å nytta vanlege bokstavar i staden for lydskrift gjer lesinga lettare, men samstundes nærmar teksten seg det normerte skriftspråket, og ein må heile tida vega talemål mot skriftmål. Kva med lydar vi ikkje har bokstavteikn for, til dømes tjukk l og palatal uttale? Kva med såkalla stumme lydar? Harildstad og Kruken understrekar at full konsekvens kan ein aldri få i ein slik tekst, men rettingane og justeringane deira er berre småting på overflata.

Eg vil leggja til at å skriva og bli forstått på dialekt gjeld meir enn ordbøying og lydar, det handlar også om til dømes ordval og uttrykk, og her ligg kanskje den største utfordringa. Som hjelp var det i 1908-utgåva vel 600 fotnotar med ordforklaringar. I nyutgåva er desse utvida med om lag 150 nye notar.

I gamle Daagaa er lokal kulturhistorie der munnleg tradisjon er fletta saman med funn i gamle dokument og fortald i eit språk som gjer boka til levande litteratur. Då boka kom ut i 1908, fekk Ivar Kleiven mykje ros, og ho vart kalla eit standardverk. I dag er lokalhistoriesjangeren ein annan, men den særeigne måten å formidla den gamle bygdekulturen som Kleiven representerer, på, er like verdfull. All ære til utgjevarane og Novus forlag.

Terje Larsen

Terje Larsen er norskfilolog.