Sakprosa

Jon Severud:

Apologi for tvisynet. 13 forsvarstalar

Kapabel forlag, 2018

Jon Severud flyt litt på si tidlegare «gjenreise» av ferda Aasmund Olavsson Vinje skildra i Ferdaminni fraa Sumaren 1860, og opnar samlinga si med eit essay om tvisyn. Kva var vel «tvisynet»? Mange har rekna det som det nynorske idiomet for ironi, altså at ein er i stand til å sjå fleire opplevingar i éin og same ting eller hending, noko som vel også fører med seg at ein ser ting noko på tverke, litt annleis enn andre.

Det vil seie at ironi ikkje er «det motsette av det som vert sagt», slik det vert dosert i norske skular. Det handlar vanlegvis om noko som er til sides for eller annleis enn det som vanlegvis er forstått. Severud fylgjer opp denne tradisjonen. Men i staden for å gjere som Holberg eller Vinje og starte frå ei vanleg oppfatning, erklærer han frå første stund at han lagar apologiar.

Forsvarstalar

Altså forsvarsskrift. Holbergs «Forsvar for Fanden» er nokså godt kjent og syner den stoisk-essayistiske trongen til å setje vanlege oppfatningar på ende. Forfattaren strevar, ifylgje fyrste apologi, med å etablere eit grunnlag for at det skal lagast forsvar, og det handlar ikkje i liten grad om å finne eit «origo», eit dreiepunkt, som kan gje utsyn i fleire leier.

I litteratursoga finst det mange essay oppbygde som forsvarstalar, heilt frå Montaigne (1580) og Bacon (1613) til vår tid. Problemet er likevel at alt tittelen eller utgangspunktet gir svaret på det spørsmålet essayisten stiller. Sjølv er eg svært glad i stoiske og skeptiske essayistar som fyrst opnar ei sak, og når vi er komne til endes i teksten, har dei snudd opp ned på det vi trudde om henne.

Nye perspektiv

Vi får nye perspektiv, nærast umerkeleg lista inn, i tekstane om apologiens vesen, om tvisynet, om tavlebruk i skulen, om jernbanen, om gammal og ny teknologi, om røykjarane, om tysdagen, om Sicilia, skulemedisinen, jantelova, kommunismen, helvetet og baksida.

Det handlar om å få oss til å undersøkje det vi trur vi veit, og det vi kunne ha visst om eit emne. Så forsvarstalen er ikkje så mykje for dei einskilde sakene det er snakk om; det er eit forsvar for oss sjølve: Kva tenkjer vi om tilhøvet vårt til dei sakene som vert tekne opp?

For meg vert difor Severuds apologetiske essayistikk til ei openberring i kvart stykke: Det er ei utfordring til å tenkje nytt, kvar gong, og ei vellukka utfordring, utan at det er moralistisk, men kan hende med eit vel karsleg, bryskt uttrykk innimellom.

Denne boka ynskjer eg all mogleg lukke på vegen. Mange vil få små og store openberringar i lesinga av henne, så tett knytt er ho til daglege livsrøynsler, der litteraturen vev seg inn. Dette er skrivekunst med filosofisk ettertanke.

Bjørn Kvalsvik
Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.