Sakprosa

Morten Hammerborg:

Bergenseren. En historisk analyse

Universitetsforlaget

Bergensarane er glade i å snakke om byen sin. Difor er det i grunnen rart at ingen har skrive denne boka for lengst. Rett nok er mykje av materialet kjent for slike som interesserer seg for emnet, men Morten Hammerborg, som er historieprofessor ved Høgskulen på Vestlandet og sjølv bergensar, har løfta emnet frå festtalane og opp til ei seriøs historisk undersøking. Det har han lukkast vel med.

Talande døme

Hammerborg skriv godt og underhaldande, og han har sansen for talande døme: Johan Nordahl Brun, bergensbiskopen i 1814, var aldri nokon gong i Christiania. Det er slikt som ein først vert overraska av å lese, men så får det ein til å tenke: Nei, kva hadde han vel der å gjere? På same tida kunne Bernt Anker fortelje ein engelskmann at «Bergen er mindre kjent for innbyggerne her [i Christiania] enn London eller Paris, ja, vi anser den nesten ikke som en del av vårt land, eller som bebodd av nordmenn. Bergenserne er for det meste utlendinger, vesentlig hollendere.»

Han hadde sjølvsagt aldri vore i landets største by, og det vesle han trudde han visste, var feil: Hollendarar var der knapt meir enn ein handfull av i Bergen på denne tida, og innvandrardelen av folkesetnaden var lågare enn i dag.

Det er velkjent for historikarar at Fiske-Noreg langs kysten og Trelast-Noreg i sør og aust inngjekk i kvar sine økonomiske krinslaup med utlandet og hadde lite med kvarandre å gjere. Det Hammerborg skriv om Brun og Anker, lèt oss ane kva dette hadde å seie for landet, kulturelt og sosialt. Nord-Noreg var grunnlaget for Bergens eksistens. Trondheim var ein konkurrent. Men kva dei gjorde på Austlandet, spela knapt noka rolle.

Annus horribilis

Dette er «naturtilstanden» i Hammerborgs framstilling. Men alt vart endra med 1814, som han kallar Bergens annus horribilis. Før dette var Noreg delt i fire stift med kvar sin hovudstad, men i den nye staten vart det meste sentralisert i Christiania, som i 1831 vaks forbi Bergen i folketal.

Årsaka var ikkje vekst i næringslivet, men utbygginga av hovudstaden. Forståinga av dei økonomiske realitetane bak Christianias vekst ser likevel ut til å ha vanta begge stader: Bergen, som i røynda hadde gode år og vaks raskt på same tida, vart no framstilt som «stillstandsbyen» som mangla den rette «aand».

Det var først kring 1850 den nye tilstanden begynte å demre for bergensarane: Same kva dei fekk til, kunne Christiania gjere det større og betre med staten sine pengar. Som sjukehushistorikar kan Hammerborg dette stoffet på fingrane: Då sinnssjukelova vart vedteken i 1848, hadde Bergen for lengst bygd eit moderne mentalsjukehus for eigne pengar.

No betalte staten for eit som var enda nyare og betre i Christiania, og bergensarane fekk høyre kor dårleg deira eige var. «Mentalen» var likevel god nok til at Vestlandet, som einaste landsdel, aldri fekk eit statsfinansiert asyl. Det enda med at Bergen bygde nytt, også no for eiga rekning.

Sentrum og periferi

Hammerborgs gjennomgang av slike lokaliseringsstridar syner at argumenta knapt har endra seg sidan 1814, naturleg nok. Meir fascinerande er det at biletet av Bergen og bergensarane er like stabilt, både hos dei sjølve og hos andre. Alt Ludvig Holberg framheva at bergensarar ikkje er som andre nordmenn, og som vi har sett, var det også slik for Bernt Anker.

Hammerborg syner korleis Bergen «blir iscenesatt som en malerisk by full av liv og glede», og som «et historisk fundert og handlende fellesskap som elsker sin by». Oslo er motsetnaden, der austkant og vestkant er ulike samfunn, og alle eigentleg er frå ein annan stad. «Det er påfallende hvor likt det skrives gjennom nesten 200 år», konkluderer Hammerborg. Men som han også påpeiker: At slike skilnader vert iscenesette, vil ikkje seie at dei ikkje er reelle.

Hammerborg peiker på to forklaringar på at byidentiteten vart så sterk i Bergen. Den eine er at byen er isolert. Han ligg ikkje i et rikt kulturlandskap, men i eit distrikt som var noko av det mest fattigslege i landet. Det var fjernhandel som var grunnlaget for Bergens økonomi.

Den andre forklaringa er 1814. Før dette var byen like stor som Oslo og Trondheim til saman, og den tredje største i Norden. At den historisk viktigaste byen i eit land vert degradert slik, er uvanleg. Sjølv kjem eg berre på eit liknande døme: Barcelona, der byidentiteten jo ikkje er mindre sterk.

Materialet for denne boka er stort og samansett og må vere innsamla gjennom mange år. Det et tydeleg at Hammerborg har oversikt over emnet, men han har også blikk for dei vesentlege detaljane, og boka er så lett å lese at ein knapt tenker på kor stort arbeid som i røynda ligg bak.

Gjert Vestrheim

Gjert Vestrheim er professor i klassiske fag ved Universitetet i Bergen og fast bokmeldar i Dag og Tid.