Saksprosa

Andreas Tjernshaugen:

Hvaleventyret: Hvordan vi nesten utryddet det største dyret som har levd

Kagge forlag

Sosiologen Andreas Tjernshaugen er redaktør for Store norske leksikon, og han har doktorgrad i teknologipolitikk knytt til CO2-handtering. Han har skrive fleire bøker, mellom anna ei akvariebok for barn. Bloggen hans syner at han er glad i små fiskar i små vasskar.

No har han òg skrive ei bok for vaksne, men om store dyr som lever i dei store verdshava, kvalane, men aller mest om korleis vi menneske har jakta på dei og nesten utrydda dei.

Tre delar

Boka heiter Hvaleventyret, men kunne like gjerne ha heitt Hvalmarerittet. Eller likevel ikkje, for boka er ikkje ei Greenpeace-bok, men er halden i ein sakleg, nøytral tone. Det er heller ikkje ei Marte Michelet-bok, der forfattaren må hjelpa oss med moralske dommar. Fakta talar for seg sjølv.

Boka er naturleg inndelt i tre delar: Først om kvalfangsten på den nordlege halvkula, som gjekk føre seg fram til byrjinga av nittenhundretalet, då kvalane her for det meste var utrydda. Deretter om den landbaserte kvalfangsten på den sørlege halvkula i området sør for Sør-Georgia, som varar til 30-åra, då mange av kvalane i området var utrydda. Tredje del handlar om den pelagiske kvalfangsten på heile den sørlege halvkula, basert på dei store industrielle landuavhengige kvalkokeria. Denne fangsten vara fram til ut i 1960-åra, då totalfreding vart innført, like mykje av di det knapt var kvalar att, og lønsemda hadde stupt, som av omsyn til kvalane og livet i verdshava.

Fangst

Undervegs vert vi i nokre kapittel gjevne litt biologiundervisning om dei einskilde kvalartane: Vi lærer om skiljet mellom tannkvalar (spermasettkvalar) og bardekvalar og – innanfor dette – skiljet mellom finnkvalar (blåkval, knølkval, vågekvalar) og rettkvalar (nordkaper og grønlandskval).

Dei siste vart for det meste utrydda alt på slutten av 1800-talet takk vera kvinneleg jåleri: Dei velutvikla bardane, laga av same stoff som neglar, vart brukte til spiler i korsett.

Men i hovudsak vart kvalane fanga på grunn av spekket som vart kokt til olje, og i herda form brukt i matproduksjon – margarin, til dømes – i konkurranse med planteoljer, medan kjøtet vart malt opp til guano og brukt til gjødsel i landbruket.

Vi lærer òg om utviklinga av fangstmetodar: frå bruk av spyd til harpunkanonen. Harpunkanonen vart funnen opp av Svend Foyn frå Tønsberg, noko som gjorde at denne byen var verdsdominerande, før Sandfjord tidleg på 1900-talet tok over. På mange vis kan den norske teknologiske og økonomiske utviklinga av ein havressurs (kvalolje) den gongen samanliknast med korleis Noreg på dyktigaste vis klarte å utnytta ein annan offshoreressurs (mineralolje). I båe tilfelle med rikdom og mogelege katastrofar som konsekvens.

Politikk

Men mest handlar Hvaleventyret om politikk og kapitalisme, og om tilhøvet mellom desse og vitskap. Når den norske kvalfangsten flyttar til områda kring den britiske Sør-Georgia, vert det storpolitikk av det og naudsynt med konsesjonar frå britane – inntil dei store pelagiske kvalkokeria frigjer seg frå det.

Frå no av får vi høyra om konflikten mellom vitskapens aukande uro over at kvalbestandane skal stupa, og dei økonomiske interessene til stadig fleire kvalentreprenørar, både i Sandefjord og i Storbritannia.

Her har vi på den kapitalistiske sida slike sandefjordsreiarar som Rasmussen og Christensen, og seinare den smartaste av alle, Anders Jahre. Dei gjer at Sandefjord får ein Klondyke-kultur for å tena raske pengar.

På forskarsida finn vi Johan Hjort, zoolog og fiskeridirektør (1906–1916) og aktiv med kvalpolitikk fram til andre verdskrig, fram til zoologen Birger Bergersen, formann i Kvalrådet og seinare Kvalfangstkommisjonen (1936–1954), overtek.

Desse to var samstundes politikarar, den første frå Frisinnede Venstre og den siste frå Arbeidarpartiet. Hjort var dessutan økonomiske engasjert i kvalfangsten, noko som gjer at Tjernshaugen omtalar han som ein mann med mange hattar. Men han fekk gjennomslag for å sjå på verdshava som ein allmenning. «Rikdommene der burde sees ikke som fritt vilt, men som nasjonenes felleseie.»

Det hjelpte ikkje mykje; det gjorde berre at «allmenningens tragedie» – at alle brukarane handlar ut frå eige beste, sjølv om dei dermed på lang sikt skader seg sjølve – vart utspelt.

Bergersen hadde på si side berre to hattar, der han som forskar og kompromisspolitikar fekk til semje om ein global kvote på 15.000 kvalar, medan han sjølv visste at dette talet var for høgt.

Slik ser vi likskapen med dagens klimadebatt, der Paris-avtala inneheld kompromisstiltak som skal oppfylla eit mål om 2 gradars temperaturauke, sjølv om forskarar meiner det ikkje er tilstrekkeleg – denne gongen for å berga ikkje berre kvalar, men alt liv på jorda. Vona er at det til sist så vidt gjekk bra med kvalane.

Illustrerande

Tjernshaugen har neppe skrive den endelege boka om kvalfangsten, men ho er godt dekkjande og godt skriven, framfor alt, ikkje berre når det gjeld fakta, men òg med dei mange innskotne illustrerande forteljingane.

Og når det gjeld moral: Dei talande triste faktaa fekk meg ei stund til å vurdera om eg skulle slutta å eta kvalkjøt, men nei. Her er vitskapen trygg: Vågekvalbestanden har aldri vore i fare. For når vi kan eta storfe som står på bås, må vi vel kunne eta kvalar som sym fritt heile livet?

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.