Roman

Paulus Hochgatterer:

Dagen da min bestefar var helt

Solum / Bokvennen

Paulus Hochgatterer (f. 1961) er ein austerriksk forfattar og barnepsykiater. Den faglege bakgrunnen innanfor psykiatri skin tydeleg igjennom i den korte og komprimerte romanen Dagen da min bestefar var helt, som kom ut på tysk i 2017. Handlinga er lagd til ein gard på den austerrikske landsbygda og går føre seg nokre veker i mars 1945, kort tid før krigen er over.

Det heile er sett gjennom auga til Nelli, ei tretten år gammal jente som hausten 1944 dukkar opp på garden, forvirra og utan minne om kva ho heiter eller kor ho kjem frå, liksom ein Kaspar Hauser tilbake i Nürnberg i 1828. Det kan også vere at ho speler ei rolle for å beskytte seg sjølv, for Nelli, som ho blir kalla, er både observant, intelligent, fantasirik, midt i puberteten og på leiting etter eigen identitet. Ho liker å skrive og fortelje groteske martyrhistorier, og det ho ser og opplever på garden, kan ha hendt i ulike versjonar, faktisk og kontrafaktisk.

Flyktningar

I mars 1945 toppar det seg med interne flyktningar som får opphald på garden. Det dukkar opp ein kviterussisk krigsfange – ein austarbeidar, som dei vart kalla i Tyskland på denne tida – og til slutt tre Wehrmacht-soldatar som leiter etter avdelinga si for å reorganisere til sluttkampane og den endelege sigeren som den fanatiske løytnant Gollwitz snakkar om. Samtidig flyg amerikanske bombefly dagleg inn over området for å slå ut transportsystemet og Herman Göhring-verket i Linz ikkje langt unna.

Indirekte kastar Herman Göhring ein lagnadstung skugge over handlinga, for den kviterussiske krigsfangen har flykta frå eit oppdrag med å frakte Göhrings stolne kunstskattar frå Carinhall utanfor Berlin til ein tryggare stad nær Salzburg, der Göhring også hadde ein herskapsvilla. Han har forsynt seg frå lasset og ber med seg ein lerretsrull med eit verdifullt kunstverk. Samtidig er Mikhail, som han heiter, sjølv kunstnar innanfor suprematismen, ei russisk kunstretning innanfor abstrakt måleri, som nazistane såg på som degenerert. Dette hengjer løytnant Gollwitz seg opp i, og når han finn ein karikatur av Hitler blant bilda, blir Mikhail dømd til døden i ei summarisk rettssak.

Og her er vi ved det alternative blikket på handlinga: Blei Mikhail eigentleg avretta med eit nakkeskot frå løytnant Gollwitz, eller lét løytnanten seg snakke til fornuft av bestefar Jakob? Eller blei løytnant Gollwitz skoten av bestefar med ei avsagd hagle som kanskje ikkje var ladd? Drukna vesle Rudi i Møllebekken, eller blei han redda? Blei den amerikanske flygaren lynsja av landsbymobben, eller blei han send i krigsfangenskap?

Historie i miniatyr

Dagen da min bestefar var helt er ein enkel tekst som lag på lag og i miniatyr viser korleis den store historia slår inn over kvardagslivet til skuldlause menneske i ein krigssituasjon, og Hochgatterer har da også valt eit sitat frå den italienske rettsfilosofen Giorgio Agamden som innleiing: «Unntakstilstanden betegner ikke diktaturet, men et rettsfritt rom, en sone av anomi, der alle rettslige bestemmelser – især skillet mellom offentlig og privat – settes ut av kraft.»

Dette er første gongen Hochgatterer blir presentert på norsk, omsett av Stein Dahl Mathisen. Han fekk EUs litteraturpris tilbake i 2009, ein pris som heng høgt hos forfattarar i etableringsfasen. Carl Frode Tiller, Gunstein Bakke og Ida Hegazi Høyer har også fått denne prisen.

Oddmund Hagen

Oddmund Hagen er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.