Roman

Atle Næss:

Blindgjengere

Gyldendal

I randsonene av eksistensen får ein stundom auga på konturane av sanninga, og i dei ekstreme situasjonane kjem det fram kven ein eigentleg er. Såleis skjer det ikkje på slump når ein forfattar nyttar krig som kulisse og premiss, slik Atle Næss har gjort med hell og dugleik i den nye romanen sin.

Der møter me Sepp Bräuer, ein ung tysk artillerist som sommaren 1940 kjem til den norske fjellbygda Vrå og vert mellombels innkvartert hjå familien Haugen, der han snart vert kjend med sonen i huset, Jon, og dottera Marit. Sepp er ein høvisk mann, han er merksam på det spesielle i situasjonen, han gjer alt han kan for ikkje å vera til plage for familien Haugen, som ufriviljug står som vertskap. Etter ei tid vert det klart at Sepp er forelska i Marit og ho i han, og det syner seg at også høvisk framferd fører til graviditet. Ein er ikkje trygg same korleis ein ter seg.

Barn med tysk soldat

Sepp og Marit lyt søkja om løyve til giftarmål, etter tysk rasepolitikk er det ikkje lett å få alt på det reine. Medan Marit altså får barn med ein tysk soldat, prøver Jon truleg å gjera inntrykk på ei norsk jente ved å syna seg som ein god nordmann, og gjennom heile romanen etter dette ligg det ein eim av mistanke kring Sepp, for han får brått grønt lys for ekteskap med Marit, mot alle odds.

Marit får ein son, Hermann, og ho og guten lyt flytta til familien Bräuer i Erfurt, og der held romanen fram gjennom heile krigen. Og det er særleg her Næss imponerer som romanforfattar. Krigen vert skildra frå det sivile Tyskland, ein høyrer propaganda her og rykte der, frå trefningar og slag som fekk namn seinare, dei hadde ikkje slike namn i samtida, og Næss går aldri i den anakronistiske fella. Han skildrar personar og dagleg strev absolutt overtydande og truverdig, utan oppramsing av tidstypiske fenomen. Tidsbiletet veks såleis naturleg fram, og lesaren er aldri i tvil om at dette verkeleg er Erfurt på 1940-talet.

Ei tid er krigen mest bakgrunnsstøy, bombeflya passerer som oftast utan å sleppa lasta si akkurat der, men tida går, og Marit får no og då høve til å tenkja på kva som kan ha skjedd den gongen Sepp brått fekk løyve til å gifta seg med henne. Ho har fått nyss om at Jon er i vanskar heime i Noreg, og undrar seg på om Sepp har noko med det å gjera, at han måtte ta ei lagnadstung avgjerd, men sikker på dette vert ho ikkje.

Lovløyse og anarki

Bombene fell nærare etter kvart, krigen går mot slutten og Tyskland går i oppløysing. Næss skildrar lovløyse og anarki, og invasjon som ein tsunami i to bylgjer, fyrst den amerikanske og sidan den russiske. Den andre var verst. Og slik Marit ser den utbomba byen, med ruin på ruin, og folk utan von, kunne ho, med litt meir allmenndanning, ha nytta denne latingodbiten om Hitler: Si monumentum requiris circumspice. Altså: Om du søkjer monumentet hans, sjå deg ikring.

Det er ein svært god og sterk roman Atle Næss her har skrive, om eit vanskeleg tema, og utan å ta stilling på noko vis. Han har skildra kjærleiken mellom Sepp og Marit heilt nøytralt, og stilen er også nøytral, utan stadige formmessige krumspring for å minna lesarane på kven forfattaren er. Dåren skriv namnet sitt alle stader, som me veit, men Næss er ingen dåre, forteljinga og temaet har prioritet, han presenterer det effektivt og tydeleg, og får plass til enormt mykje på vel 280 sider. Skal tru om det kjem eit framhald?

Odd W. Surén

Odd W. Surén er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.