Sakprosa

Øystein Morten:

Jakten på Olav Tryggvason

Vigmostad Bjørke 2019

Humoristen Odd Børretzen omtala tilhøvet til sagalitteraturen slik: «De gangene Vitenskapen kan kontrollere sagaens ord, så viser det seg gang på gang at sagaen uttrykker unøyaktigheter, forvrengninger eller det rene sludder. Men alle de gangene Vitenskapen ikke kan kontrollere noe som helst, godtar Vitenskapen alt som står der til siste mann som falt på begge sider.» Han ville rettnok gjera eit unntak for Olav Tryggvason, sidan styringstida 995–1000 er så lett å hugse.

I den nyaste boka si vil Øystein Morten finna ut kva me eigentleg veit om Olav Tryggvason, dersom me går ut frå at kongesogene i hovudsak er fiksjon. Kanskje fell forfattaren for lett for eit anten–eller her, for jamvel om sogene inneheld mange detaljar og vandrehistorier som må vera lagde til av ein forfattar, er det nok ein historisk kjerne i dei. Også på 1200-talet fanst ordet lygisaga om ei oppdikta historie, i motsetjing til soger som gjev seg ut for å vera sanne.

Utanlandske krøniker

Morten stør seg til utanlandske krøniker som fortel om hendingar i Danmark og England der Olav er innblanda. Det er vel ikkje sikkert det berre er gudsens sanning i slike kjelder heller, jamvel om dei står hendingane nærare i tid og rom enn kongesogene frå 1200-talet. Dessutan nyttar han skaldedikt, med same argumentasjon som Snorre gav i Heimskringla: Dei skulle rosa herskaren, men skamros ville verta oppfatta som hån, og dei måtte difor vera sanne. Men samstundes er skaldedikta vanskeleg tilgjengelege, og som Morten sjølv peikar på, ofte «så forbannet tvetydige». Når det gjeld Olav Tryggvasons tid i Noreg (995–1000), må også Morten ty til kongesogene, med mål om å finna «en understrøm av sannhet i sagaene». Dette er i tråd med gjengs haldning blant moderne historikarar. Med denne skepsisen til overleverte førestillingar om mellomalderen kunne me vona på tilsvarande skepsis til ordet viking, men det vert Morten freista til å nytta i nokså romsleg tyding.

Som tittelen viser, er ikkje dette berre ei bok om Olav Tryggvason, men like mykje om Mortens jakt på kunnskap om kongen. Han har lagt vekt på å sjå og oppleva dei stadene der kong Olav kanskje eller kanskje ikkje var, og me får fylgja den intellektuelle oppdagingsreisa i lag med den fysiske reisa rundt i Nord-Europa. Somme kan nok kanskje få nok av skildringane av Mortens turar og nøyaktige alkoholkonsum, og jamvel Mortens eiga mor, som reisefylgje, spør kvifor turen til Borg i Lofoten er relevant. Eg lurar på det same.

Tynt kjeldegrunnlag

Bak i boka er det ein kapittelvis gjennomgang av kjelder, der Morten gjev nokre utfyllande kommentarar til tolkingar som kan vera kontroversielle. Det gjeld likevel ikkje alle slike. Morten omtalar konsekvent det «eigentlege» Noreg, kysten frå Sørlandet og nordover til skilnad frå Austlandet, som «Norveien». Namnet er forklart med utgangspunkt i ein teori om at føreleddet er nór ’trongt sund’, ikkje nor?r ’nord’, noko det absolutt ikkje er ålmenn semje om.

Det er ikkje lett å arbeida med eldre kjelder på fleire språk, og Morten held seg forståeleg nok mest til omsetjingar eller tilrettelagde utgåver. Når ei dansk runeinnskrift vert attgjeven i norrøn normalortografi, gjev det eit falskt bilete av kjeldenærleik. Påstanden om at «í Mon» i eit skaldedikt må vera Anglesey i Wales, walisisk Môn, fordi Man i Irskesjøen «ble aldri omtalt som Mon eller noe som ligner på dette», kan eg ikkje sjå at det er dekning for i kjeldene Morten viser til.

Morten skriv lett og medrivande. Rammeforteljinga om reisene i fotefara til Olav Tryggvason er fortald i fortid, men dette vert somtid litt pussig når forfattaren framstiller ålmenne sanningar, til dømes «i dag var det flere (øyer i Øresund enn i år 1000)». I slike tilfelle hadde notid vore betre.

Historikarar veit godt kor tynt kjeldegrunnlaget til 900-talet er, men blant folk flest lever nok tradisjonelle framstillingar frå kongesogene godt. Det er difor bra at eit kjeldekritisk perspektiv vert framstilt i populær form. Heilt trugen mot sitt eige program om å sjå bort frå alt uvisst, er likevel ikkje Morten; han byggjer ut historia med naturskildringar og attgjeving av tankane til mellomaldermenneska. Når han slår fast at «(h)oldningene var gjennomsyret av skepsis mot skrift og upersonlige manuskripter som kunne forfalskes av hvem som helst», kan ikkje det vera anna enn gjettverk, og enkelte religionshistoriske utgreiingar går ut over det me kan vita for visst, utan at atterhalda kjem fram i teksten. Men forteljinga vert ikkje dårlegare av det, slik også dei gamle sogeskrivarane visste.

Ivar Berg

Ivar Berg er professor i nordisk språkvitskap ved Noregs teknisk-
naturvitskaplege universitet.