Sakprosa

Ottar Fyllingsnes og Harald Hognerud (foto):

Island. Eit portrett av ein fargerik kultur

Skald

Ottar Fyllingsnes er på eit pønkemuseum i eit nedlagt offentleg toalett under bakkeplan i Reykjavik når han bestemmer seg for å intervjue ein annan museumsgjest. Men før han kjem så langt, ber den andre gjesten han om intervju. Ho kjem frå Sveriges Radio, og dei to islandsreportarane blir ståande ved doen og fritte kvarandre ut om forholdet til Island.

Når eg les Fyllingsnes’ forteljing frå dagens gjennomdokumenterte Island, kjennest det uendeleg lenge sidan Snorre reiste til Noreg for å kartlegge vår historie i Kongesagaene. Sidan da har det vore nordmennene – og svenskane, amerikanarane, kanadiarane og så vidare – som reiser til Island for å lage litterære kart. Fleire av dei norske bøkene har same tittel, altså Island, slik som Kirsti Macdonald Jaregs bok av 2021, Knut Ødegårds bok frå 1992, Olov Isaksson og Søren Hallgrens bok frå 1975, og Fyllingsnes si Island, med undertittelen Eit varmt portrett av ein fargerik kultur.

Dagsaktuelt

Treng vi enda ei bok om dette landet som, må ein seie, ikkje er det mest ambisiøse ein kan ta på seg å få oversikt over? Landet har jo si naturlege avgrensing mot havet, ei relativt kort geologisk historie og mykje unikt og godt formidla og lett tilgjengeleg kjeldemateriale.

Jau, den som godt kan skildre Islands utvikling – vulkansk aktivitet, endringar i landskapet, landnåm og politiske og kulturelle utvikling – skildrar jo nærmast den globale historia, sjølve skapinga. Og skildringa til Fyllingsnes tenner ein gnist i denne lesaren.

Han bruker relativt liten plass på generelle innleiingar av dei ulike av temaa (geologien, naturen, landnåm, turisme og meir) og meir tid på å snakke med folk. Det gjer prosjektet, som tittelen lovar, varmt, og levande. Samtidig gjer det boka meir dagsaktuell, og her og der, der intervjudelane er særleg dominerande, nesten avisaktig. Viss ikkje dette grepet blei tatt medvite, kan ein spørje seg om manuset fortener eit hardt og påkasta omslag som denne boka er gitt. Men her er det eitt av fleire element som gjer at form og innhald går opp i ei større eining:

Intervjubasert

Det er særleg i dei intervjubaserte, nesten avisaktige strekka at ein får glede av Fyllingsnes som ein nysgjerrig og open forteljar. Vennleg, men vaken. Menneska han møter, får gi svar der det er uvisse. Ein sit att med følelsen av å komme tettare på noko som ein trudde ein kjende. Det er godt gjort.

Engasjerande er det òg for denne lesaren at tyngdepunktet er den norsk-islandske historie-, kultur- og språkarven. Språkarven er der i nynorskstilen. Når Fyllingsnes fortel om ein møtestad for eksilheimøyingar i Reykjavik på syttitalet, skriv han at dei der kunne «fretta siste nytt». Å fretta kjem av gamalnorsk, å erfare eller utforske. Frétt kan òg bety spådom, formel, rykte. Form (språk) og tema (norsk-islandsk kulturhistorie) kjem her saman heilt organisk, og ikkje tvungent og styrt.

I eit kapittel om Island under krigen, om nazistane som stadig målte og forsøkte å få oversikt over Island, finn Fyllingsnes – i god islandsk ånd – opp eit nyord: Veksthusgrend, er ordet han gir Hverager?i, kjent for å ha dyrka bananar, i drivhus, før folk flest hadde smakt frukta i Noreg.

Konstant utvikling

Mellom anna slik bidreg Fyllingsnes i den konstante utviklinga av Island og det islandske. Boka viser det paradoksale ved den litterære øvinga å fryse tida til ein nasjon og ei øy som endrar seg frå dag til dag. For noko av det som formar naturen, økonomien og språket mest akkurat no, er Fyllingsnes og vi andre som oppsøker Island.

«Meir enn to millionar turistar på eitt år», heiter eitt av kapitla i boka. Fyllingsnes ville sjølv ut i øydemarka, bort frå opptråkka stiar, og fekk tips om ei aude, naturleg varmekjelde å bade i. Da han kom fram, var det ikkje plass i kjelda. Der sat to kanadiske Game of Thrones-turistar.

Ja, Fyllingsnes har forsøkt å ta oss med utanfor allfarveg. Men bilane som befolkar Island, kjem seg fram der ingen trudde at nokon kunne komme seg. Det er uunngåeleg at boka endar opp på obligatoriske vulkan- og vulkanruinsafariar, på penis- og vikingmuseum, og til toalettskåla på pønkemuseet, der Fyllingsnes får kjenne Islands skjebne på kroppen.

I Reykjaviks kjellar blir han sjølv eit objekt for trongen til å skriftleggjere Island. Og i sagastil unnlét Fyllingsnes å kommentere dette. Han let soga tale for seg sjølv. Og det er eitt av fleire relevante grep som han tek i denne – difor unike – islandsskildringa.

Mette Karlsvik

Mette Karlsvik er forfattar.