Sakprosa

Kirsti MacDonald Jareg:

Island – en reise­skildring

Cappelen Damm

I eit dikt av den islandske skalden Snorri Hjartarson, «Ferdamadur», eller «Turist», handlar det om ein ferdamann som ein gong var på reise i Midtausten og tilfeldig la seg ned i ein hage for å sova. Han legg merke til tre skikkelsar i hagen og sansar brått at dei ikkje klarar å slå seg til ro, dei er ikkje innstilte på å kvile. Han vaknar av bråk og støy, den eine mannen ber til Gud og ropar heile natta, dei andre er oppjaga, og til slutt, då det kjem væpna menn med faklar, spring han bort frå denne skrekkelege overnattingsstaden. Han kjem seg vidare på vegen mot Jeriko.

Turistlagnaden

For meg har dette diktet alltid handla om lagnaden til turisten, det faktum at ein som turist alltid kjem inn i ei forteljing, in medias res, som det heiter hjå grekarane. Samanhengen er uklår, han får ikkje med seg den verkelege meininga eller djupna i det han ser, den mest dramatiske og historiske natta i vestleg kulturhistorie blir til tre støyande karar som det er best å flykte ifrå.

Det er ikkje så enkelt likevel. Turisten har òg evner og føremoner som dei i diktet ikkje har – av det kjem det gamle ordtaket hjå islendingane «glöggt er gests augad», altså «skarpt er gjestens auga».

Kort sagt sviv all turisme og med det all reiselitteratur i gråsona mellom desse to ytterpunkta. Eg tenkjer mellom anna på Lonely Planet-kulturen, der ein skal få med deg alt det feitaste og heitaste i kvar by så fort og effektivt som mogleg, slik at ein med godt samvit kan ty til «been there, done that».

Forfattaren Kirsti MacDonald Jareg skal likevel ikkje klandrast for å forlata Kristus den lagnadstunge natta, ho kjem i etterkant og prøver å sjå det for seg, ho skildrar det dramatiske som skjedde, vitjar plassen, drøftar hendinga med innleving og seier ein del om den moderne situasjonen i hagen òg. Her ligg nemleg heile Islands-historia under, ikkje minst dei hendingane som vi finn i sagalitteraturen, er godt representerte.

Det er noko merkeleg med det islandske folket som Jareg er inne på i si skildring. På den eine sida den gjæve litterære arven frå mellomalderen, det enno finst folk som er byrge av den gamle kulturen, samtidig som det moderne livet har innhenta islendingane, etter mi meining ein god del meir enn andre nasjonar med litt meir distanse til Silicon Valley. Ein røyndom der boksalet har stupt, unge gutar slit med å lære seg å lesa og skitstormane herjar på nettet utan at nokon har lese eller forstått kva som eigenleg vart sagt til å byrja med.

Moderne og gamalt

Ein ultramoderne og ein gamal kultur i eitt. «Laissez-faire» og Egil Skallagrímsson. Finanskrise og «lopapeysa». Dette er eit bra aspekt som Jareg får fram, og ikkje minst leverer ho gode innsikter i den keltiske kulturarven på Island og får auga på samanhengar av dei sjeldsynte, ikkje minst ettersom ho tidlegare har skrive ei liknande bok om Irland (2016). Når ho skriv om det økonomiske samanbrotet i Irland i 2008, siterer ho irske forskarar på at det var skort på offentleg debatt, det vart «insulære» tilhøve der økonomar, politikarar og journalistar gjekk til sengs saman og heia på kvarandre. Kjenner vi oss att i dette på den vesle øya Island? Jau då.

Det er ein sterk vilje til å forstå det islandske folket, eit slags antropologisk drag over prosjektet. Dette kjem fram både i lesinga av den samtidige situasjonen, der ho mellom anna skildrar møte med islendingar som irriterer seg over flaumen av turistar når dei må stå i kø og ikkje får lauge seg i fred lenger, islendingar som er gjestfrie, og islendingar som ikkje er det.

Ikkje mindre søkjer ho til fortida, til sagaene. Det er her boka viser slektskapen til det som Jareg sjølv kallar «viktorianske» reiseskildringar frå 1800-talet, og som ho sporadisk siterer og med det gjev friske kulturhistoriske innslag i teksten. Ein skikkeleg viktorianar mellom dei såkalla «Islands-venene», som desse fyrste turistane gjerne vart kalla, som Frederick Metcalfe, er som vanleg vortne lei det kunstige, moderne livet: «Men på en eller annen måte fører denne moderne levemåten til et dypt ønske om av og til å gå tilbake til de gamle tingene, til et gammelt folk, gamle ballader og gamle skikker – noe som er friskt, sjeldent og levende» (s. 318–319).

Av og til får eg kjensla av at Jareg er ute etter det same. Om ein greier å godta denne «anakronismen», blir teksten meir sympatisk. Anakronistisk seier eg ikkje berre på grunn av det viktorianske aspektet, men òg fordi teksten ikkje fell inn i noka moderne kategorisering, noko som er positivt i seg sjølv. Boka er for grundig til å vera rein reiselitteratur, det er ikkje akkurat forsking på gang her heller, jamvel om mykje blir referert til. Boka fylgjer ingen avgjord disiplin, heller ikkje er det ein journalistisk reportasje, korkje er det antropologisk case study eller allkunnebok – ho har ein snert av alt dette og er innom mange emne.

Litt for høfleg

Eg synest Jareg er litt for høfleg. På det viset at ho har gjort heimeleksa godt, det er jo små feil her og der, men ingenting i forhold til den mengda av opplysningar ho serverer. Det eg saknar, er at Jareg drøftar temaet som det står om på baksideteksten, at «sagaene er historier om dagens islendinger», og går meir inn for å finne slike samanhengar – eller like viktig: ikkje samanhengar i det heile teke. At den gullalderen liksom berre er heilt borte, som hjå indarane som rotar i søppelet ved den falleferdige veggen av eit gamalt høgreist slott? La meg konkretisere.

Jareg er innom Sagaen om laksdølene – ein av dei aller finaste sagaene. Hovudpersonen Gudrun Osvivsdotter er vorten gamal og har fire ekteskap bak seg. Kven elska du mest, spør barnebarnet Snorre Gode. Ho svarar: «Mot den var eg verst, som eg elska mest.» Interessant nok har fleire islandske litteraturvitarar i seinare tid omtala dette som ei gåte, som om det kan vera kven som helst av dei fire avdøde ektemennene.

Det er denne gåtetolkinga Jareg serverer lesaren. Det fortel oss fyrst og fremst éin ting, nemleg kor framandgjorde islendingane er vortne for sin eigen litterære tradisjon, når dei ikkje greier å sjå at sagaen som heilskap kulminerer i denne utsegna og etterlèt ingen i tvil hjå den som har lese sagaen godt. Eg meiner denne gåta ikkje oppstod før seint på 1900-talet på Island. Og i dette vesle dømet kulminerer sjølvsagt det eg var innom: Kan ein finne noko som helst i sagaene som står i samanheng med eller kan forklare korleis folk oppfører seg i det moderne Island? Og er det annleis i Reykjavík enn på bygda?

Kan hende det er for mykje å be om, og boka er uansett eit strålande arbeid som opnar for mange diskusjonar. Ein av dei som ho inviterer til, er kvifor det ikkje finst naturskildringar i dei gamle sagaene, kvifor skriv ikkje Are Frode om Geysir når han budde berre eit steinkast unna? Her ville eg ha peika på at naturen ikkje var noko tema av di dei budde og levde i han. Naturen blir ikkje eit tema i skriftkulturen før ein misser sambandet med han, med urbanisering og industrialisering, og får ikkje eit gjennomslag som noko estetisk før med romantikken sju hundreår seinare.

Slik tenkjer eg utan å hevde at det er noko endeleg svar – men det er den dialogen boka innbyr til, og difor er det godt å vera fleire om å lesa boka samtidig. Og kvifor valde landnåmsmannen Torolv Mosterskjegg ikkje eit større og flottare fjell då han valde sitt heilage fjell, kvifor knollen Helgafell, spør Jareg, som er litt vonbroten over kor lite heilagt ho finn der. Her ville eg gjerne peike på at kanskje ein finn forklåring på denne gåta om ein klatrar opp på ein av dei høgaste knausane ute på Moster i Sunnhordland. Då kan ein sjå forma på det heilage landemerket Siggjo ute på Bømlo. Merket som den dugande seglaren kunne setja pris på då han kom frå havet og skulle heim. Forma er frå fleire kantar heilt den same som den på Helgafell på Island. Som de kan sjå, er dialogen godt i gang.

Bergsveinn Birgisson

Bergsveinn Birgisson er forfattar.